Đố ai nhận
ra được Thiệp giữa đám người lao động đủ loại hỗn độn bát nháo hằng ngày giữa
đường. Đôi lúc tôi đã có ý nghĩ, chắc là lẩm cẩm rồi: hay anh thuộc một loài
người khác, ở đâu đó không biết, cải trang, hóa hình, sống chen chúc giữa cõi đời
này của chúng ta, để theo dõi quan sát cái thế giới người ngộ nghĩnh và khá lôi
thôi này của chúng ta.
NGUYỄN HUY
THIỆP
NGUYÊN
NGỌC
Tôi không
có vinh dự đăng truyện ngắn "Tướng về hưu" của anh. Nhưng đọc, tôi nhận
ra đây là một tài năng không bình thường chút nào. Tôi chăm chú theo dõi. Thậm
chí có hơi lo.
Một đêm, ở
căn phòng vốn là phòng của anh Thanh Tịnh tại 4 Lý Nam Đế, Nguyễn Khải và tôi lẩm
cẩm trao đổi với nhau: E rằng cái thằng này viết xong Tướng về hưu hoặc là nó tịt
luôn, hoặc là nó… chết mất. Tinh hoa phát tiết hết ra ngoài rồi còn gì!
Ít lâu sau
tôi nhận được của Nguyễn Huy Thiệp truyện "Muối của rừng". Tôi đăng
ngay, và mừng quá. Hóa ra sức anh chàng này thật ghê. Vẫn là Thiệp đấy, nhưng đồng
thời lại hoàn toàn khác. Hiếm có một cây bút mới đầu đã đa dạng như vậy. Nguyễn
Khải bảo còn hay hơn cả Tướng về hưu. Có thể đúng. Truyện, theo tôi, viết rất
mượt nhưng đặt một vấn đề rất dữ: kiêu ngạo và kết quả thê thảm của kiêu ngạo ấy
ở con người trước thiên nhiên, tạo hóa.
Đến số Tết
1988, chúng tôi đăng tiếp Con gái thủy thần của anh. Lại một mặt khác, rất lạ,
của tài năng này.
Mãi đến
lúc ấy tôi vẫn chưa biết mặt Nguyễn Huy Thiệp. Anh rất ít đến tòa soạn. Lâu lâu
mới tạt qua đưa một bài, cho tổ Văn, toàn những hôm tôi không có mặt ở báo.
Một bữa,
vào đầu 1988, tôi đang dẫn con gái tôi đi ngắm sách ở cửa hàng ngoại văn, quốc
văn Tràng Tiền, phố sách Đinh Lễ, loanh quanh Bờ Hồ, rồi tạt vào vườn hoa Chí
Linh, thì thấy hai người thanh niên đang đi xe đạp phía trước Ngân hàng Trung
ương bỗng dừng lại, dắt xe đi về phía bố con tôi. Một người cao, trắng trẻo,
đeo kính trắng, trông có vẻ thư sinh. Một người thấp, nhỏ con, hơi gầy và đen,
khắc khổ, có thể đoán là dân ngoại thành, làm nghề thủ công gì đó.
Anh “thanh
niên ngoại thành” ấy hỏi:
- Anh có
phải là anh Ngọc?… Em là Thiệp đây.
Nguyễn Huy
Thiệp?
- Còn đây
là Hưng, bạn em, làm điêu khắc.
Tôi gặp và
quen Nguyễn Huy Thiệp như vậy.
Từ đấy thỉnh
thoảng Thiệp đến nhà tôi chơi, bao giờ cũng ngồi ở chiếc ghế xa-lông tồi tàn đặt
ở cái góc tối nhất trong phòng khách chật bó của tôi. Anh lẳng lặng ngồi hút
thuốc và uống nước trà, rất ít nói, hầu như không bao giờ nói chuyện văn
chương. Cũng có hôm cả Thiệp và Hưng cùng đến, Hưng đèo tôi, Thiệp thong thả đạp
xe bên cạnh, lang thang qua các phố, ghé lại một hàng quán nào đó bên vỉa hè, uống
chén chè và ăn vài cái kẹo vừng. Hoặc có bữa Thiệp mang đến cho con gái tôi vài
quyển sách giáo khoa mới in. Anh đang làm việc ở Nhà xuất bản Giáo Dục. Tôi hỏi:
- Biên tập
à?
Anh bảo:
- Không.
Trình bày mỹ thuật.
- Cụ thể
là trình bày cái gì?
Anh cười,
nụ cười bao giờ cũng buồn, hơi cười gằn, pha chút mỉa mai: hóa ra cái gọi là
trình bày mỹ thuật của Thiệp là kẻ chữ mấy cái bìa sách và can lại những tranh
vẽ con cua, con cá, thân thể người ta…, loại tranh vẽ thật thà ngây ngô con cái
chúng ta hằng ngày vẫn được học để “hình dung ra thế giới”. Chỉ tiêu công tác của
Thiệp là mỗi buổi sáng phải can đủ ba bức tranh mỹ thuật như vậy; buổi chiều ngồi
nhà viết. Hoặc đi làm thêm kiếm tiền.
- Làm gì?
Hưng và
Thiệp nhận trang trí nội thất cho bất cứ nơi nào thuê, bấy giờ thiếu gì. Các cửa
hàng mậu dịch, các quán giải khát, trăm nghìn thứ đại lý, đại diện xà phòng,
kem đánh răng, bột giặt, nước hoa… Hưng vẽ, Thiệp tô màu…
Con người
đã làm chấn động đời sống văn học ta, ít ra cũng trong mấy năm trời, là như vậy
đấy. Đố ai nhận ra được Thiệp giữa đám người lao động đủ loại hỗn độn bát nháo
hằng ngày giữa đường. Đôi lúc tôi đã có ý nghĩ, chắc là lẩm cẩm rồi: hay anh
thuộc một loài người khác, ở đâu đó không biết, cải trang, hóa hình, sống chen
chúc giữa cõi đời này của chúng ta, để theo dõi quan sát cái thế giới người ngộ
nghĩnh và khá lôi thôi này của chúng ta.
Anh như một
kẻ đứng ngoài cuộc, vô can, “vô trách nhiệm” nữa, không vướng víu như chúng ta
bởi trăm thứ ràng buộc, quá khứ, hiện tại. Cứ nhìn thật kỹ đôi mắt anh mà xem,
hơi đen tối thế nào ấy, hơi giễu cợt, ranh ma làm sao ấy. Cả khuôn mặt nữa: có
gì đó tăm tối, quá giản dị một cách không bình thường.
Chẳng lẽ
Nguyễn Huy Thiệp cũng là một người cầm bút, một người viết văn bình thường như
anh, như tôi, như bao nhiêu người cầm bút ta vẫn gặp?
Đọc văn
anh mà xem. Tục tĩu đến mức nhầy nhụa. Thanh cao hết mực thanh cao, anh Hoàng
Ngọc Hiến gọi là thăng hoa. Phanh phui, mổ xẻ sự đời, tâm địa con người đến tàn
nhẫn, không thương tiếc. Mà khi dắt ta vào cõi mờ ảo thì cũng đến tận cùng
sương khói.
Có lần Thiệp
kể cho tôi nghe câu chuyện này, không biết có thật không: một dạo ở bệnh viện Bạch
Mai, khoa tâm thần, có một người đàn bà bỗng dưng tự xưng là nàng Vinh Hoa,
nhân vật kỳ ảo trong truyện ngắn Phẩm tiết từng gây rất nhiều tai tiếng của Thiệp.
Chị múa hát, ăn nói, đi lại, hành động hệt như Vinh Hoa. Người ta đến xem rất
đông. Nghe tin, Thiệp cũng tò mò đến xem. Thoạt trông thấy Thiệp - mà chắc chắn
chị chưa hề gặp bao giờ - đột nhiên chị tái mặt, sững người, hoảng sợ, mất tiệt
hết “ma lực”…, và sau đó hoàn toàn trở lại bình thường! Thiệp cũng sợ quá, vội
lủi đi ngay.
Tôi có cảm
giác những cái Nguyễn Huy Thiệp viết, anh vừa viết rất ý thức, rất tự giác - ít
cây bút nào tỉnh táo đến lạnh lùng, tàn khốc như anh -, lại vừa như bị “ma ám”,
có lẽ.
Trong văn
của anh, nhiều đoạn có thể chép nguyên làm mẫu tuyệt vời cho các sách giáo khoa
dạy văn, ngay cả ở cấp 1, cấp 2 - như đoạn thả diều trong Những bài học nông
thôn chẳng hạn. Đọc, bỗng nhớ Người gieo hạt (Le semeur) của Victor Hugo. Lại
có đoạn, có truyện, chắc không bậc phụ huynh nào dám để cho con cái mình, dẫu đến
tuổi mười lăm, mười sáu mó tới.
Từ giữa
1988, tôi đăng liên tiếp ba truyện ngắn thường được gọi, một cách không đúng,
là những “truyện ngắn lịch sử” của Nguyễn Huy Thiệp: Kiếm sắc, Vàng lửa, rồi Phẩm
tiết.
Một lần nữa
tôi lại nói “tôi” chứ không phải “chúng tôi” để nói rằng tôi chịu trách nhiệm
hoàn toàn về việc báo Văn nghệ đã giới thiệu với độc giả mấy tác phẩm rồi sẽ
gây cả một vụ xì-căng-đan văn học ấy.
Cuộc cãi
vã trở nên sôi nổi, ầm ỹ, lan ra cả ngoài văn học. Có người nhân danh nhà sử học
chửi nó xuyên tạc lịch sử. Có người, từ góc độ chính trị lên án nó bôi nhọ anh
hùng dân tộc, hạ bệ thần tượng lịch sử, cứ đà này rồi chẳng bao lâu sẽ đi đến hạ
bệ cả những thần tượng đương đại. Có người mắng nó tục tĩu đến hôi thối, lợm giọng…
Người bênh
vực Thiệp cũng nhiều, và cũng từ nhiều góc độ, cố gắng giải thích mấy truyện ngắn
này. Một nhà sử học có tên tuổi cam đoan rằng ông có đầy đủ cứ liệu lịch sử tin
cậy để chứng minh cho hình tượng Nguyễn Huệ đúng như Nguyễn Huy Thiệp đã viết.
Nhiều nhà lý luận phê bình khác phân tích ý nghĩa thẩm mỹ cao siêu ẩn dụ trong
mấy tác phẩm nọ…
Tôi thì
tôi có dịp được chứng kiến một cuộc trao đổi về chính mấy truyện ngắn ấy ở Viện
Văn học, có mặt cả Nguyễn Huy Thiệp. Cũng như mọi lần, Thiệp ngồi một góc, im lặng,
thậm chí có vẻ lơ đãng chẳng muốn nghe. Chừng anh đang mải nghĩ chuyện gì đó
khác, hoàn toàn khác. Chuyện làm ăn chẳng hạn. Chẳng là dạo ấy anh đang tính
toán một nghề kiếm sống nào đó khác, khá hơn cái nghề trình bày mỹ thuật bất đắc
dĩ kia. Anh đang tính cùng Hưng mở một cái cửa hàng chuyên sơn xì xe đạp, xe
ô-tô…
Anh Huệ
Chi, chắc là để cố “moi” Thiệp, hỏi:
- Đề nghị
anh Thiệp cho biết trong mấy truyện vừa rồi của anh, chỗ nào anh căn cứ trên tư
liệu lịch sử có thật, chỗ nào anh bịa thêm?
Thiệp đứng
dậy, ngơ ngác một chút, rồi trả lời gọn lỏn:
- Tôi chẳng
bịa gì cả.
Anh ngồi
xuống, im lặng một lát, rồi nói tiếp:
- Chừng
mươi năm sau nữa, nhớ lại những chuyện nói hôm nay, chắc tất cả chúng ta sẽ thấy
buồn cười.
Từ đó đến
cuối buổi anh chẳng nói gì thêm nữa.
Nhà văn
Nguyễn Huy Thiệp và người bạn chí cốt - Nhà điêu khắc Nguyễn Hồng Hưng.
Tôi vốn
hay dại dột, một lần đến nói chuyện với câu lạc bộ các cụ về hưu ở Đống Đa (các
cụ lại hết sức quan tâm đến Văn nghệ), tôi lỡ mồm nói:
- Tôi nghe
nhạc Beethoven chẳng hạn, tôi chẳng hiểu gì cả, thực tình nhiều khi cũng chẳng
thấy hay. Muốn thưởng thức âm nhạc, phải học, học từ a b c của nhạc. Văn học có
cái tai họa, nó được diễn đạt bằng ngôn ngữ thông thường, lời ăn tiếng nói hằng
ngày của mọi người. Nên ai cũng tưởng cứ đọc là hiểu. Để đọc văn học cũng phải
học cái “xôn-phe” của nó, như phải học để biết nghe và hiểu nhạc…
Tôi bị một
bà cụ, chắc từng là một cán bộ có cỡ và nghe đâu đã đỗ đến bằng diplôme thời
xưa, mắng cho một trận sa sả: Tôi khinh người quá! Nhiều người khác trong hội
trường cũng la ó rất dữ.
Hôm ấy có
anh Mộng Quỳnh (về sau anh đã tự tử ở sông Hồng). Mộng Quỳnh kéo tôi ra ngoài,
an ủi:
- Từ nay về
sau anh chớ bao giờ đến những nơi như thế này nữa. Hôm nay anh chỉ cần nhớ một
điều này thôi: Ít ra, có tôi hiểu anh.
Tôi nói với
anh Mộng Quỳnh:
- Nhưng
chính tôi cũng chưa hoàn toàn hiểu Nguyễn Huy Thiệp, anh ạ.
- Đúng
thôi, hiểu ngay thế nào được.
Anh ân cần
tiễn tôi ra về.
Quả thật,
Nguyễn Huy Thiệp là một hiện tượng lạ, có lẽ cứ còn phải đọc và tìm hiểu nữa.
Chỉ có điều tôi thật tình ngạc nhiên sao anh xuất hiện sớm thế, như một báo trước
thật sớm, khi trong đại trà văn học ta đang cố rứt ra khỏi cái trớn trơn tru
cũ, hì hục, cặm cụi, hăng hái xông vào cái hiện thực thô nhám của cuộc đời hơn,
hì hục mô tả nó cho thực, cho đậm. Anh dự báo một cái gì đó còn rất manh nha.
Còn đối với
hôm nay, ít nhất Nguyễn Huy Thiệp đã làm được một điều này: Anh khiến tất cả những
người cầm bút chúng ta, dù muốn hay không, dù yêu hay ghét anh, đều cảm thấy rất
rõ rằng mình không thể tiếp tục viết như trước nữa.
Trung
Trung Đỉnh, một cây bút trẻ tinh và rất nhạy cảm tâm sự với tôi: Sau khi đọc Những
bài học nông thôn, anh quyết định hoặc phải viết khác hẳn đi, hoặc… bỏ nghề.
Nguyễn Khải,
cái hôm tôi đưa cho anh đọc Tướng về hưu cũng bảo:
- Mình sẵn
sàng vứt hết tất cả những cái trước nay của mình, để chỉ mong viết được một cái
như thế này.
Tất nhiên
rồi Nguyễn Khải chẳng vứt gì cả. Trung Trung Đỉnh vẫn tiếp tục viết. Dễ gì “vứt”,
và dễ gì một phát thay đổi. Nhưng sự chấn động có thể tạo nên bước ngoặt do
Nguyễn Huy Thiệp gây ra là có thật.
Báo Văn
nghệ “kiên trì” Nguyễn Huy Thiệp suốt một năm rưỡi ấy là đích đáng. Nếu không
thì nó còn là tờ báo của Hội Nhà văn cái nỗi gì!
Và hóa ra, ngay từ đầu, báo Văn nghệ không chỉ mở cửa cho văn học đi vào đời sống bằng thể loại phóng sự-văn học, trực tiếp, sắc nhọn như một con dao giải phẫu lợi hại; nó còn cùng lúc mở đường bằng sáng tác hư cấu, mới thật là “nghề riêng” của nó, và mới đi tới được cốt lõi, lâu bền./.
