Nói nhanh về hiện tượng nói tắt ngây ngô

Để tin tưởng và hướng đạo thanh niên, bà Ngô Thị Minh, thứ trưởng Bộ GD & ĐT đề xuất nên dùng dòng khẩu hiệu “tin giao tạo cổ”.

NÓI NHANH VỀ HIỆN TƯỢNG NÓI TẮT NGÂY NGÔ

ĐẶNG HUY GIANG

Thời Hà Nội mới tiếp quản, ở phố Tràng Tiền có một nơi chuyên giết bò, dê, gà để cung cấp thực phẩm cho thủ đô. Dân gian ghép mấy từ bò, dê, gà lại thành bô-đê-ga. Rồi địa điểm này gọi mãi thành quen, tự dưng thành “cửa hàng Bô-đê-ga” lúc nào không hay, nghe rất Pháp. Cái tên này còn tồn tại mãi đến bây giờ và trở thành một thương hiệu hẳn hoi.

Thời bao cấp, mọi thứ gần như đều được bán phân phối qua một hệ thống nhằng nhịt sổ và tem phiếu. Nào là sổ gạo, sổ mua hàng. Nào là tem gạo, tem mua hàng. Nào là phiếu vải, phiếu đường, phiếu thịt...Trong “lĩnh vực” phiếu thịt có phiếu thịt bán cho cán bộ, phiếu thịt bán cho nhân dân, phiếu thịt bán cho trẻ em...Hồi ấy, không ít cửa hàng bán thực phẩm treo dòng chữ viết tắt, mới đọc lên đã thấy hãi: “Ở đây bán thịt trẻ em”. Nếu một người nước ngoài nào đó biết tiếng Việt, đọc lên, chắc càng hãi hơn.

Ở Khoa Ngữ văn Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội từng có một Tổ mang tên “cổ-cận-dân”, ghép từ “văn học cổ đại”, “văn học cận đại”, “văn học dân gian”. Không hiểu sao, hồi là sinh viên của trường này, mỗi khi đọc “cổ cận dân”, tôi cứ nghĩ đến... cổ cánh gà.

Năm 1982, trước khi tốt nghiệp đại học. Sinh viên K23 phải trải qua một khoa huấn luyện sĩ quan dự bị. Sinh viên khoa Ngữ văn chúng tôi được đào tạo nhanh ở ngành “phòng hoá”. Nói đầy đủ là “phòng chống chất độc hoá học”. Không chỉ nói tắt về “phòng hoá”, mà người ta còn nói tắt về một số phương tiện “phòng hoá” nữa. Ví dụ: “Máy trinh độc 1 lỗ”, “máy trinh độc 2 lỗ”. Nói đầy đủ là “máy trinh sát chất độc 1 lỗ”(loại chỉ có một lỗ), “máy trinh sát chất độc 2 lỗ”(loại có hai lỗ). “Trinh độc 1 lỗ”, mới nghe đã thấy...tức cười.

Thời manh nha mở cửa, chuyển sang cơ chế thị trường, không ít cơ quan thích nói tắt và ưa dùng MEX (xuất nhập khẩu) ở phần đuôi. Nào là UNIMEX, HOAKIMEX...Riêng HOKIMEX là tên viết tắt theo lối Tây của Công ty xuất nhập khẩu quận Hoàn Kiếm, Hà Nội. Nghe vậy, nhà thơ Yên Thao - tác giả bài thơ “Nhà tôi” nổi tiếng thời chống Pháp, đã được nhạc sĩ Anh Bằng phổ nhạc thành ca khúc “Chuyện giàn thiên lý”, lúc ấy là Trưởng ban Bạn đọc Báo Hà Nội mới, hài hước bảo: Cứ đà này thì nên viết tắt Bách hoá tổng hợp thành Ba hoa tô hô, cho tiện!

Mới đây thôi, ngày 10 tháng 1 năm 2023, nhiều báo đưa tin: Để tin tưởng và hướng đạo thanh niên, bà Ngô Thị Minh, thứ trưởng Bộ GD & ĐT đề xuất nên dùng dòng khẩu hiệu “tin giao tạo cổ”. Tôi phải đọc dòng giải thích: “Tin” là tin thanh niên, “giao” là giao nhiệm vụ cho thanh niên, “tạo” là tạo điều kiện cho thanh niên, còn “cổ” là cổ vũ cho thanh niên phát triển, mới hiểu. Đọc “tin giao tạo cổ”, tôi thấy sợ cho lối nói tắt rối rắm, bất cập và không giống ai của bà thứ trưởng.

Ấy vậy mà không hiểu sao, trước đó đã rất lâu (2004, cách nay đã gần hai thập kỷ), đã có một nhà thơ làm thơ về sự này (xin phép không được nêu tên tập thơ và tên tác giả). Bằng chứng là trong một tập thơ mới xuất bản vào quý 4 năm 2022 qua Nhà xuất bản Hội Nhà văn đã có bài thơ (nguyên văn):

TIN GIAO TẠO CỔ

Kính tặng đoàn cơ sở cơ quan

Tin sức thanh niên đầy nghị lực

Giao việc làm quen khẳng định mình

Tạo nhiều thuận lợi, chăm vun đắp

Cổ vũ thành công – lửa nhiệt tình.

26 - 3 - 2004

Viết đến đây, tôi lại nhớ mấy lời ca từ ngây ngô trong một bài hát mà tôi không còn nhớ tên nhạc sĩ từ thời xa lắm:

Sáng hôm nay

Anh tôi vác cuốc

Vác cuốc ra nông trường

Anh cuốc như thế này