Nhà
thơ Nguyễn Nguyên Bảy từng thổ lộ: “Thơ đã ra đời như những liều thuốc giải
độc trí tuệ, vì nếu thơ không được sinh ra hẳn tôi đã mắc chứng điên và bị buộc
phải vào nhà thương Thường Tín”.
NGƯỜI
TRỌN ĐỜI MANG CÂY THÁNH GIÁ THI CA
MAI
AN NGUYỄN ANH TUẤN
Nhà thơ
Nguyễn Nguyên Bảy, người anh kết nghĩa yêu quý, người bạn vong niên kính mến của
chúng tôi đã rời cõi Tạm tại bang Texas, Hoa Kỳ vào lúc 5h sáng ngày 28/12/2022…
Ông
đã gửi mảnh xương tàn nơi tha hương nhưng hồn lại quẩn quanh về cố quốc yêu dấu
– nơi có biết bao bạn đọc và bạn thơ yêu quý ông, từng bao ngày tháng qua mong
chờ ông hồi phục sức khỏe để trở lại quê nhà…
Ông
là người đã Sống, đã Viết, và Ra đi như sự Tiên nghiệm của ông lúc sinh thời về
cây hương giản dị trên Ban thờ Tổ tiên:
Cháy
rồi, cháy hết phần thơm
Chân
hương đứng lặng, nỗi buồn vô vi…
Cuộc
đời hai vợ chồng nhà thơ Nguyễn Nguyên Bảy & Lý Phương Liên từ mấy thập kỷ
qua đã sống trong lòng người yêu thơ Việt sống trên nhiều vùng đất như một “huyền
thoại” về lao động Thơ ca – không chỉ là sáng tạo văn chương cá nhân mà còn là
“bà đỡ” cho tình yêu thơ ca của nhiều người viết - kể cả không ít người viết chuyên
nghiệp…
Sau
nhiều năm “phiêu bạt giang hồ”, “cõng Quan họ” đi khắp giang sơn đất nước, sang
cả nhiều phương trời xa, đôi vợ chồng yêu thơ này dường mỗi lúc một dồi dào
thêm nguồn cảm hứng “Bay trên bể đời giông tố hát nghêu ngao”, và lại còn muốn
nhiều người khác cùng hát “nghêu ngao” như mình trên “bể đời giông tố”, nhằm
làm phong phú hơn “dàn đồng ca quan họ”… Mọi công việc mưu sinh, những nghề
nghiệp tay ngang, những lo toan đời thường, những tranh chấp dân sự, v.v, đối với
hai người thơ này, hình như đều có một cách giải thoát sau cùng và hữu hiệu là
Thơ.
Lời
tự bạch sau đây của nhà văn Pháp Andrê Môroa có thể tìm thấy ngay một minh chứng
phù hợp đặc biệt – đó là trường hợp của “hiện tượng” Nguyễn Nguyên Bảy – Lý Phương
Liên: “Đối với người nghệ sĩ, tác phẩm nghệ thuật trước hết là một sự giải
thoát (délivrance). Nghệ sĩ là con người mà trong suốt cuộc đời mình đã tích luỹ
được cảm xúc, song không có chỗ dùng trong các công việc của mình. Các cảm xúc
này bóp nghẹt anh ta, làm ngập tâm hồn anh ta tới mức tột cùng; và chính lúc
anh ta cảm thấy tất yếu phải tự giải thoát ra khỏi chúng, thì tác phẩm được
tuôn khỏi anh ta hầu như tự nhiên thi nhiên. Đối với anh ta, nghệ thuật là một
phương tiện bộc lộ” (M. Arnauđôp – Tâm lý học sáng tạo văn học – Hoài Lam &
Hoài Ly dịch- Nxb Văn học, HN 1978, tr.230).
Nhà
thơ Nguyễn Nguyên Bảy cũng từng tự bạch: “Thơ tôi đã ra đời trong tiếng gõ cửa
dồn gấp, trong những lời kêu thét bệnh hoạn, trong đói nghèo muốn cuốn đời vào
hèn hạ, nhưng nó vẫn kiêu hãnh khóc như trẻ sơ sinh, trên cái bàn chỉ đứng ba
chân… Tôi đã chép những chán nản ấy, những thất vọng ấy, những cay đắng ấy vào
thơ. Và hân hoan thay, thơ trả lại cho tôi những dòng chữ nghĩa như khí cho tôi
thở, như lửa cho tôi chế biến thức ăn, như sông suối cho tôi tắm mát. Đó là đức
tin phải có, đức tin phải sáng rạng trong tâm hồn…” (Nguyễn Nguyên Bảy, Lý
Phương Liên, Nguyễn Lý Phương Ngọc – Thủng thẳng với thơ, Nxb Văn học, HN 2011).
Nhưng
không phải chỉ là thơ của bản thân mình với cả núi thơ đã/ hay chưa được giới
thiệu tới công chúng, mà còn là thơ của biết bao thế hệ người làm thơ tiếng Việt
suốt một thế kỷ qua hiện còn đang ngổn ngang trong quá trình chọn lọc, đánh
giá, phẩm bình… Có lần nhà thơ Nguyễn Nguyên Bảy nói với tôi, vẻ buồn trĩu:
“Anh vừa đọc được một bài thơ trên báo liếp, hay quá, sánh được với nhiều bài của
các thi sĩ thành danh, thế mà nó chưa có mặt trong một tập tuyển nào! Tiếc
quá!”.
Chắc
chắn đó là động lực chính cho hai người thơ nảy sinh một dự án chưa từng có xưa
nay: Thơ Bạn Thơ, quyết tâm trở thành người thu nhặt bụi vàng Thơ rải rác để
làm nên một “Bông hồng vàng” như nhân vật của K. Pautovsky từng làm…
Dự án sách Thơ Bạn Thơ – xây dựng bằng tiền
riêng do hành nghề Phong Thủy (có môn bài) rồi phát hành miễn phí - cho tới nay
(2022) đã là 9 cuốn, cuốn sau cùng là “Thơ người Việt ở nước ngoài” (dự tính tròn
10 cuốn), cùng những ấn phẩm phụ trợ mà nội dung & hình thức cũng “hoành
tráng” không kém, như Văn Bạn Văn, Chém Gió Muôn Màu, Vườn Thơ 5 Nhà – sau tám
năm, đã đi tới chặng cuối.
Sự
trung thực, lòng vô tư, bản chất công bình, và đặc biệt là lòng mê say thơ kỳ lạ,
là những điều đã giúp đôi vợ chồng người thơ tạo ra bộ sách có thể so sánh với
bộ sưu tập tranh trong viện bảo tàng tư nhân nổi tiếng Trechiakov ở Nga; có điều
đây là bộ sưu tập Thơ – thơ người đã khuất, thơ người đương thời, thơ của các
giới, các lứa tuổi, các ngành nghề, các địa phương trong toàn quốc và người Việt
ở nước ngoài… Có thể nói, đây là một công trình lớn mà lịch sử văn học Việt Nam
sau này sẽ buộc phải ghi nhận và bàn đến như một “hiện tượng Văn học” đáng kể.
Không
ít người vốn quen “cầm đèn chạy trước ô tô” thì đã từng lo lắng thực sự, không
biết cái việc làm kia có “nhạy cảm” chăng, có “đụng chạm” tới điều gì, và tới
ai không? Một số người thì cảnh giác, hoài nghi, hoặc thậm chí tức tối. Còn phần
đông giới nghiên cứu phê bình văn học chuyên nghiệp và “quan phương” thì dửng
dưng, coi đó chỉ là chuyện “giời ơi đất hỡi” của một đôi vợ chồng thi sĩ dù đã
nổi danh từ rất lâu song phiền thay, cái “án văn tự” của mấy chục năm trước
chưa được chính thức gỡ bỏ; cũng có đôi “nhà” trong số đó lặng yên quan sát, chờ
đợi…
Và
không chỉ chờ đợi, một nhà phê bình của giới ấy, nguyên trưởng khoa viết văn
& lý luận phê bình trường Đại học Văn hoá là tiến sĩ Văn Giá đã phải thốt
lên trong một cuộc ra mắt sách Thơ Bạn Thơ 2 tại một nhà sách của Trung tâm Ngôn
ngữ & Văn hóa Đông Tây: “Đây quả là một cuộc Chơi Bạn hết sức sang trọng và
cảm động!”. Nhà phê bình quê gốc quan họ này đã vô tình “tóm” được cái thần
thái của công việc trên qua chữ “Chơi Bạn” đằm thắm tình nghĩa và long lanh nhạc
tính, ngữ ngôn vốn dành cho các liền anh liền chị quan họ Kinh Bắc; cũng tức là
gián tiếp thừa nhận sự đồng cảm sâu sắc với người thiết kế chính của “cuộc
chơi” là một nhà thơ từng hát “Quan họ không ngoại tình” trên các nẻo đường ly
hương sau khi bị hành lên bờ xuống ruộng chỉ vì dám “luận Kiều thời chinh chiến”
và dám khẳng định cái điều làm chối tai không ít đấng bậc văn chương lẫn quản
lý văn chương thời đó: “Thơ là thơ, không phải địa vị người làm thơ”…
Rõ
ràng, điều đáng quý hơn cả ở nhà thơ Nguyễn Nguyên Bảy là một tấm lòng đối với
giá trị đích thực của văn chương. Ở đó tuyệt nhiên không nảy một tia đố kỵ, so
bì, xét nét – cái điều tất sẽ dẫn đến thái độ hắt hủi, coi thường, dìm dập vẫn
thường xảy ra trong đời sống văn học nước ta. Phải được nhìn tận mắt, nghe tận
tai cảnh nhà thơ Nguyễn Nguyên Bảy say mê đọc diễn cảm những bài thơ của người
khác mà anh chọn in trong Thơ Bạn Thơ để ghi hình ghi âm, thì mới thấm hiểu:
lòng trân trọng vẻ đẹp thơ ca của bất cứ người nào, dù chưa hề gặp mặt, dù người
đó là ai, thì ra đã nằm sâu trong con người thơ này như một sự sống quý giá vô
hạn!
Có
điều, từ một bộ sưu tập mang tính cá nhân, kể từ khi ra đời tới nay – vượt ra
khỏi dự tính mong mỏi riêng của người làm ra chúng hay mưu đồ hạ thấp của bất kỳ
ai, chúng đã tự thân mang giá trị của một bộ sưu tập về văn học mang tính chất
Quốc gia – mà đó thực chất chính là công việc của cả một Viện, hoặc một tổ chức
Hội trung ương…
Nhiệt
tình cháy bỏng và công sức lao động khổng lồ của hai nhà thơ Nguyễn Nguyên Bảy –
Lý Phương Liên, với sự giúp sức của các nhà thơ nhà văn, nhà phê bình, các nghệ
sĩ… nhiều lứa tuổi, không phân biệt chuyên nghiệp hay không chuyên trên toàn quốc,
đã tạo nên một danh sách nhà thơ đông đảo chưa từng có ở bất kỳ tập tuyển thơ
nào ra đời trước đó, với một khối lượng lớn tới hàng ngàn bài thơ được tuyển chọn
chỉ bằng một tiêu chí duy nhất: “Thơ là thơ”… Bộ sưu tập chưa đầy đủ này đã bắt
đầu có mặt trang trọng ở các thư viện Việt Nam, Mỹ, Pháp, trong các tủ sách cá
nhân, và là sách gối đầu giường của nhiều người yêu thơ cả nước.
Bộ
sưu tập này, cho tới nay đã nhận được biết bao lời đánh giá chân thành, xúc động,
và công bằng từ những người cầm bút – như nhà văn Tô Hoàng, nhà thơ Trần
Nhương, đạo diễn Đào Trọng Khánh, nhà văn Nguyễn Mạnh Tuấn, nhà thơ Lê Thiếu
Nhơn, nhà văn Nguyễn Hiếu, nhà thơ Hoàng Xuân Hoạ, nhà thơ Hạt Cát, nhà phê
bình Hoàng Dân, nhà giáo Đường Văn, nhà văn Phùng Thành Chủng, nhà thơ Hoàng Vũ
Thuật, nhà báo Nhật Lệ, nhà báo Hoàng Vũ Quân, nhà báo Nguyễn Hậu, nhà phê bình
Nguyễn Văn Hòa, nhà văn Nguyễn Khắc Phục, nhà văn Nguyễn Minh Khiêm, nhà thơ
Đinh Ngọc Diệp, nhà thơ Nguyễn Khôi, nhà thơ Hồ Bá Thâm, v.v. Đặc biệt, luật sư
Trần Đình Hoành bên Mỹ đã đánh giá rất cao công trình Thơ này trong tiểu luận đặc
sắc: “Cuộc cách mạng bình đẳng thi ca”.
Người
yêu thơ, qua bộ sách Thơ Bạn Thơ sẽ có dịp chiêm nghiệm lại điều đã biết – từ
khẳng định của nhà bác học người Bun M. Arnauđôp trong một công trình lớn bàn về
tâm lý sáng tạo văn học: “Nếu nói chung ngôn ngữ được bắt nguồn từ nhu cầu của
một sự hiểu biết lẫn nhau, thì trong thơ ca nó thường là một công cụ ngoan
ngoãn để thuyết phục, vì tiếng nói được nhào nặn có nghệ thuật rất dễ tìm được
ra con đường tiến đến trái tim khối óc chúng ta, và rất dễ tạo nên một niềm tin
cậy…” (M. Arnauđôp, Tâm lý học sáng tạo
văn học, Sđd, tr.222). Niềm tin cậy đó, người đọc đã và đang hân hoan tìm thấy
được trong bộ sách lớn Thơ Bạn Thơ của vợ chồng người thi sĩ trọn đời mang “cây
Thánh giá Thi ca” trong gần chục năm qua!
