Nhà thơ – nhà báo Lê
Cảnh Nhạc cho rằng: “Đối với những tờ báo còn chần chừ, lúng
túng trong thích ứng với phát triển công nghệ… thì chắc chắn sẽ từng bước thụt
lùi. Đứng ngoài công nghệ là nguy cơ tiềm ẩn, báo trước cho giai đoạn tự đánh mất
mình và phá sản”.
ĐỐI DIỆN VỚI CÁI CHẾT CỦA BÁO GIẤY
LÊ CẢNH NHẠC
Tháng 3-2010, tôi được Đại sứ quán Hoa Kỳ mời tham gia
chương trình “Khách tham quan Quốc tế” do Cục Văn hóa và Giáo dục của Bộ Ngoại
giao Hoa Kỳ tổ chức. Đến San Francisco, tôi chứng kiến hàng chồng báo mới xuất
bản trong ngày được đặt tại các vị trí cố định của các bến xe buýt, ga tàu điện
ngầm, ai muốn xem cứ lấy tùy thích, không phải trả tiền. Ngày đó ở San
Francisco đã có khoảng 50% tòa soạn báo không thu tiền bán báo mà doanh thu phụ
thuộc vào quảng cáo. Mỗi tờ báo dành khoảng 70% diện tích cho quảng cáo, 30%
còn lại là thông tin báo chí.
Cũng dịp ấy chúng tôi được đến thăm Tòa soạn The New
York Times là tờ báo danh tiếng nhất ở Hoa Kỳ, được thành lập từ năm 1851, với
số lượng phát hành hàng triệu bản mỗi ngày. Tại đây, tôi ngạc nhiên khi nghe những
người có trách nhiệm của tòa báo nói rằng khoảng dăm năm nữa, The New York
Times có thể sẽ ngừng xuất bản báo giấy. Tờ báo đang đối diện với tình trạng sụt
giảm doanh thu liên tục trong nhiều năm. Các chi phí, nhân lực được cắt giảm…
Tôi cũng được biết một chiến lược số hóa đang được tòa báo gấp rút được triển
khai, mở ra hướng phát triển mới của The New York Times…
Và sau này, tôi đã chứng kiến cú lội ngược dòng ngoạn
mục, giúp The New York Times lấy lại vị thế của mình! The New York Times thực sự
xứng đáng là người tiên phong chuyển đổi số bằng kho tàng nội dung không giới hạn
của họ. Ngay sau đó, The New York Times đã tận dụng triệt để sức mạnh lan truyền
của các nền tảng mạng xã hội phổ biến. Chọn Facebook, Facebook Live và Snapchat
làm kênh giao tiếp với độc giả bằng các định dạng content hiện đại là VR (trải
nghiệm thực tế ảo) và video 360 độ.
Tại thời điểm đó, điều này thực sự mới mẻ với độc giả
của tờ báo. Song song với đó là sự phát triển của phiên bản di động và đẩy mạnh
các ứng dụng Cooking, Crossword, tạo sản phẩm độc lập với nội dung của tờ báo.
The New York Times với các bí kíp chuyển đổi số đã mang về cho tờ báo nguồn
doanh thu chưa có đối thủ với 800 triệu USD vào cuối năm 2020. Doanh thu từ
theo dõi thuê bao (subscription) trên nền tảng số của The New York Times đã
tăng 40% qua mỗi năm. Mặc dù quảng cáo in ấn trên tờ báo này trung bình giảm
khoảng 18% mỗi năm, nhưng tổn thất này được bù đắp bởi sự tăng lên của các thuê
bao theo dõi và các mẫu quảng cáo điện tử là thứ giúp tăng doanh thu và lợi nhuận
cho họ qua từng năm.
Mark Thompson, CEO của The New York Times khẳng định:
“Những kết quả này cho thấy sức mạnh và tiềm lực tương lai của các chiến lược kỹ
thuật số, hứa hẹn đưa đến cho The New York Times doanh thu đáng kể.” Còn nhớ
sau chuyến đi kể trên, tôi thực sự lo lắng cho tương lai của tờ báo Gia đình và
Xã hội mà mình phụ trách. Và chúng tôi đã tập trung nguồn lực để phát triển báo
điện tử. Ngày đó mới có vài ba báo điện tử có sức lan tỏa trong thị trường báo
chí như VnExpress, Dân trí, VietNamNet…
Còn trang thông tin điện tử của một số tờ báo có tên
tuổi, lượng phát hành lớn thì vẫn còn rất nghèo nàn. Thậm chí nhiều báo chưa có
trang thông tin điện tử. Báo Gia đình và Xã hội là một trong số các báo sớm có
trang thông tin điện tử từ tháng 1-2007. Nhờ có cách tiếp cận riêng nên
Giadinh.net đã sớm chiếm lĩnh bạn đọc, có số lượng bạn đọc đứng tốp đầu các
trang thông tin điện tử thời bấy giờ, đặc biệt là về đề tài gia đình. Từ trang
thông tin điện tử đã sớm phát triển thành Báo điện tử, phiên bản
điện tử của Báo Gia đình và Xã hội. Đến nay, các thế hệ lãnh đạo báo nối
tiếp đã kế thừa và phát huy rất tốt thế mạnh của báo điện tử, mang về doanh thu
gấp hàng chục lần so với các ấn phẩm báo giấy. Đó là cơ sở nền tảng để duy trì ổn
định và phát triển tờ báo Sức khỏe và Đời sống trong điều kiện sáp nhập hai tờ
báo thuộc Bộ Y tế; từ Tòa soạn hội tụ, đang từng bước phát triển thành
Tòa soạn đa phương tiện.
Từ lâu, nhiều chuyên gia trên toàn cầu đã cảnh báo về
“cái chết của báo giấy”. Điều này chắc chắn chưa xảy ra ngay. Bởi vẫn còn một bộ
phận rất lớn độc giả đã quen, đã tin yêu báo giấy. Tuy nhiên khó khăn với báo
giấy trước một xu hướng điện tử hóa là điều đến giờ ai cũng phải thừa nhận. Để
tiếp tục tồn tại và phát triển, các báo cần phải tự làm mới mình, nâng cao chất
lượng, phát triển theo những thế mạnh riêng vốn có. Đó là những yêu cầu thiết yếu
mà mỗi tờ báo giấy cần vươn tới. Cùng với đó, bài toán hóc búa với nhiều tờ báo
giấy là làm sao để có thể giữ chân người đọc, giữ chân được các doanh nghiệp có
nhu cầu quảng cáo nhằm ổn định số lượng phát hành hoặc không bị sụt giảm nghiêm
trọng.
Công nghệ là một phần tích hợp cao, rất thiết thực
trong tác nghiệp hàng ngày của nhà báo. Việc phát triển nội dung tin tức được
thực hiện trong tòa soạn nơi phát triển công nghệ thực sự là yếu tố quan trọng,
giúp hoạt động báo chí trở nên quy củ hơn. Hệ thống mạng cũng hỗ trợ trong việc
sản xuất tin tức bao gồm đa phương tiện, đa kỹ năng và đa nhiệm vụ. Sự thay đổi
công nghệ mang lại nhiều loại cơ hội mới cho các nhà báo làm quen với văn hóa mới
của hệ thống tự động. Ngành báo chí đang thực sự có nhiều lợi thế từ công nghệ
với nhiều loại hỗ trợ khác nhau. Trợ lý điều khiển bằng giọng nói như công nghệ
disrupter với các quy trình tăng cường của Amazon, làm tăng quá trình thu thập
thông tin thích hợp. Các công cụ hỗ trợ cũng giúp tiết kiệm thời gian bằng cách
triển khai các loại tiện ích tự động khác nhau. Khái niệm tìm kiếm hình ảnh
cũng trở thành một trợ giúp trong việc xử lý tổng thể tin tức…
Trí tuệ nhân tạo đang được sử dụng trong hoạt động báo
chí ở nhiều nước, trong đó có Việt Nam. Trí tuệ nhân tạo đã tham gia từ việc
phát hiện tin nóng, thẩm định thông tin, tương tác với độc giả, kiểm duyệt
comment, sản xuất video, cho đến viết tin, bài tự động. Các công cụ tìm kiếm thực
sự phát huy hiệu quả trong việc sử dụng các phần mềm bản đồ như Waze, ra lệnh
cho trợ lý ảo Siri của Apple hay Alexa của Amazon, tương tác với các cửa hàng
online, trò chuyện với các thiết bị thông minh… Trí tuệ nhân tạo cũng bắt
đầu được sử dụng rộng rãi tại các tòa soạn trên thế giới, từ các cơ quan báo
chí lớn của Mỹ, các nước châu Âu, Nhật Bản, Hàn Quốc cho đến các quốc gia đang
phát triển như Brazil, Argentina, Việt Nam...
Các hãng thông tấn trên thế giới và nhiều tòa soạn báo
lớn đang sử dụng máy tính để viết tin thể thao, thời tiết, diễn biến của thị
trường chứng khoán và hoạt động của doanh nghiệp. Máy móc có thể làm việc chặt
chẽ và toàn diện hơn một số nhà báo. Các phần mềm có thể nhập dữ liệu từ nhiều
nguồn khác nhau, nhận biết các xu hướng và các kiểu mẫu, rồi áp dụng quá trình
xử lý ngôn ngữ tự nhiên để đặt những xu hướng đó vào ngữ cảnh cụ thể, viết nên
những câu văn phức tạp có nhiều tính từ, có cả sự ẩn dụ và so sánh ví von.
Tuy nhiên, trí tuệ nhân tạo cũng đặt ra những vấn đề về
đạo đức. Nhà báo Paul Chadwick của The Guardian (nhật báo ở Anh) khẳng
định: “Những phần mềm có khả năng “tư duy” đang ngày càng trở nên hữu ích,
nhưng chưa chắc nó đã thu thập hoặc xử lý thông tin một cách có đạo đức”.
Nếu không có một quan điểm rõ ràng về báo chí, công nghệ sẽ không tạo ra được
những sản phẩm toàn diện, đầy đủ. Nếu không xử lý được những vấn đề đạo đức,
không vì mục tiêu cao đẹp là phụng sự độc giả và xây dựng một xã hội tốt đẹp
hơn, trí tuệ nhân tạo có thể khiến báo chí mất đi sự tin cậy của công chúng và
dẫn đến suy tàn.
Trí tuệ nhân tạo đang hỗ trợ báo chí theo cách thức
chưa từng thấy, mang lại những thách thức mới cũng như những cơ hội mới. Giữa
cuộc cạnh tranh gay gắt từ mạng xã hội, giữa bê bối tin giả đang ngày càng khó
kiểm soát, giữa cơn bão phát triển công nghệ truyền thông mới, nhiều chuyên gia
khẳng định hiện nay đang là thời đại hoàng kim của báo chí. Tuy nhiên, điều đó
chỉ đến với những cơ quan báo chí biết sử dụng các công cụ và nền tảng mới để bắt
kịp tốc độ thích nghi công nghệ của chính độc giả, khán thính giả. Thời đại
hoàng kim sẽ chỉ hiện hữu với những cơ quan báo chí dám thay đổi, quyết liệt áp
dụng công nghệ để phát triển.
Làm báo trong kỷ nguyên công nghệ đặt ra nhiều thách
thức mới nhưng cũng mở ra nhiều cơ hội phát triển chưa từng có trong lĩnh vực
báo chí. Chúng ta đã chứng kiến thành công của những gã khổng lồ trong làng
công nghệ như Facebook hay Google. Vậy còn những tờ báo nào đang lúng túng, thậm
chí chưa đưa công nghệ vào mô hình hoạt động của mình, cần sớm có chiến lược
thay đổi để thích nghi và phát triển. Đối với những tờ báo còn chần chừ, lúng
túng trong thích ứng với phát triển công nghệ… thì chắc chắn sẽ từng bước thụt
lùi. Đứng ngoài công nghệ là nguy cơ tiềm ẩn, báo trước cho giai đoạn tự đánh mất
mình và phá sản!
Nguồn: Văn Nghệ
