Hàng chục số tạp chí Văn hóa doanh nhân Việt Nam đã trở
thành nét đặc sắc trong làng báo suốt thời gian Lê Lựu làm Tổng Biên tập. Âu
cũng là một cách đóng góp của Lê Lựu với báo chí cách mạng, cũng là vẻ đẹp
riêng của nhà văn.
LÊ LỰU BÁO CHÍ VÀ VĂN
CHƯƠNG THẲM NỖI NGƯỜI
PHÙNG VĂN KHAI
Trong một ngày mưa tháng sáu, dù bộn bề công việc, vợ
chồng tôi đã thu xếp về thăm nhà văn Lê Lựu khi ông được con gái mới đưa từ
Trung tâm Văn hóa doanh nhân - 319 Tam Trinh về quê ở xã Tân Châu, huyện Khoái
Châu, tỉnh Hưng Yên. Dù biết ông đã hoàn toàn không còn giao tiếp được gì nhiều,
nhưng bằng linh cảm, tôi đoán chắc ông vẫn hiểu nỗi đời, nỗi người tường tận lắm.
Với cánh văn chương báo chí, Lê Lựu vừa là tác giả vừa
là nhân vật xuyên suốt mấy chục năm nay. Tôi đã đọc hàng ngàn trang ông viết và
cũng đã viết trên trăm trang về ông. Tôi may mắn được ông đọc những trang bản
thảo đầu tiên của mình năm 1995. Lê Lựu phán ngay: “Hỏng! Cậu viết có văn mà
không có chuyện. Đi ra biển chơi để tớ còn làm việc”. Tôi lủi thủi đi ra nhưng
không đến mức liều mình nhảy xuống biển vì văn chương với cậu binh nhì tuổi đôi
mươi chả là cái cóc khô gì. Rồi cái truyện Lê Lựu phán hỏng ấy lại được in trên
Văn nghệ quân đội với cái tên Nhánh sim rừng mà đoạn kết trên hai mươi dòng
hoàn toàn là của Lê Lựu. Lê Lựu thi thoảng về nhà tôi ở Như Quỳnh, Văn Lâm,
Hưng Yên chơi, rượu thịt chó với cánh lính chiến Trường Sơn, còn tôi đã đứt đoạn
đi làm truyền hình năm thì mười họa mới xuất hiện truyện ngắn nhẹ hều đương
nhiên Lê Lựu hoàn toàn không nhắc tới.
Văn chương thì Lê Lựu mặc kệ tôi, nhưng làm báo chí
thì ông lại dạy nghề rất cẩn thận. Lê Lựu bảo: “Báo nuôi sống người. Cậu đã có
vợ con, được làm truyền hình thì phải nuôi vợ con trước. Văn chương rồi sau hẵng
tính. Tớ ngày trước khởi điểm làm báo bằng mẩu tin Trung đội diệt ruồi mà sống
nhăn đến tận bây giờ”.
Bởi vậy, trong bài viết này, tôi xin kể vài câu chuyện
Lê Lựu làm báo.
Ai cũng biết, Lê Lựu từng làm báo ở Quân khu 3 sau năm
1959 với nhiều phóng sự nóng hổi về bộ đội. Lê Lựu khi đó còn nổi tiếng hơn Tổng
Biên tập Mai Vui và đã bắt đầu có những truyện ngắn đầu tiên in trên Văn nghệ
quân đội như Tết làng Mụa và nổi tiếng với Người về đồng cói. Song ít ai biết,
người rèn nghề báo Lê Lựu chính là nhà văn Từ Bích Hoàng. Vốn mê văn hơn báo,
Lê Lựu viết bừa một truyện có tên Tôi định trốn gửi về tòa soạn. Truyện dây cà
dây muống chẳng đâu vào đâu nhưng may thay được đích thân nhà văn Từ Bích
Hoàng, khi đó là Phó Tổng Biên tập đọc kỹ và đã viết một lá thư dài phân tích bảy
điều chưa được của Tôi định trốn còn khuyên Lê Lựu hãy làm báo cho vừa sức. Thư
có đoạn: “Trước mắt, đồng chí tìm đọc cuốn Kinh nghiệm viết tin của thông tin
viên báo Quân đội nhân dân. Trong đó, người ta hướng dẫn cụ thể sáu yếu tố của
một cái tin. Cứ theo hướng dẫn sẽ viết được tin cho đơn vị. Chúc đồng chí viết
được tin”.
Thế là Lê Lựu theo lời thầy viết tin, viết bài cho báo
Quân khu. Thừa thắng xông lên viết cho báo Quân đội nhân dân và Đài phát thanh Quân
đội. Nhờ thế mà hạ sĩ Lê Lựu được về báo Quân khu 3, được đi dự Đại hội Đoàn
toàn quân năm 1961. Kể từ đó, Lê Lựu viết cật lực cả báo cả văn. Sau này, khi
trở về mái nhà văn chương số 4, mấy lần nhà văn Từ Bích Hoàng, khi đó đã lên Tổng
Biên tập cứ nhắc mãi với Lê Lựu: “Chết! Chết! Sao tớ lại bảo cậu dừng viết văn
để học viết tin được nhỉ? Chuyện đó có thực không?”
Lê Lựu là tay cự phách với nhiều thể loại báo chí:
phóng sự; ký sự; bút ký... rất sống động và có một giọng văn riêng. Những ngày
ông viết Người cầm súng (tập truyện ngắn, 1970); Phía mặt trời (tập truyện ngắn,
1972); Mở rừng (tiểu thuyết, 1976)... là những ngày đi thực tế tại các trọng điểm
trên tuyến đường Trường Sơn ác liệt. Ông đã viết nhiều bài báo và được Tư lệnh
bộ đội Trường Sơn Đồng Sĩ Nguyên hết sức khen ngợi. Đã nhiều lần, vị Tư lệnh “cấm”
ông và nhà thơ Phạm Tiến Duật xuống các trọng điểm đang bị bắn phá. Nhưng với bản
tính con nhà báo, Lê Lựu vẫn nhiều lần trốn xuống với bộ đội, thanh niên xung
phong. Nhiều bài viết nóng hổi khét lẹt mùi đạn bom đã tới tay bạn đọc. Cũng bởi
vậy, tiểu thuyết Mở rừng mới ăm ắp tư liệu chiến trường mà nhiều khúc đã được
Lê Lựu chuyển vào các bài báo từ trước đó.
Lê Lựu mê làm báo đến mức, ông luôn đọc thuộc các bài
báo, thậm chí là truyện ngắn, tiểu thuyết của mình với những dãy số trong vô
vàn sự kiện. Đừng có thi đọc thuộc báo hoặc tiểu thuyết với Lê Lựu bởi sẽ cầm
chắc thua cuộc. Chính bởi vậy, chỉ có Lê Lựu mới dễ dàng thực hiện được việc xuất
bản báo bằng miệng và sau này thu vào băng cát sét để bán. Chuyện có thật mà
như bịa này chắc còn nhiều người biết.
Đó là cuộc đi Mỹ năm 1988 của ông. Khi đó, tới được nước
Mỹ đã là chuyện huyền thoại không thể tin nổi. Lê Lựu từng phải nằm ở Bangkok
ba tuần để chờ thủ tục Visa. Mãi rồi cũng tới được nước Mỹ. Không khí thù địch,
nhất là từ phía người bại trận là rất nặng nề, thậm chí có lúc là khủng khiếp.
Thế mà, nhà văn chiến binh Lê Lựu đã bằng kế sách xuất bản báo miệng mà thu
hút, hấp dẫn và thu phục được hàng nghìn, hàng vạn đối tượng đến nghe. Mỗi bài
nói của Lê Lựu ở nơi ông đến đều là những bài báo sắc sảo đã được chuẩn bị kỹ
lưỡng trong đầu óc. Ông nói say sưa từ con số đến con người, từ tinh thần đến vật
chất. Ông đúng là một Hemingway ở chiến trường. Cái chất thông tấn của một người
làm báo từ tấm bé đã cứu Lê Lựu khỏi những bàn thua trông thấy. Càng kỳ lạ hơn,
ông đã liên tiếp ghi những bàn thắng thần thánh vào lưới đối phương. Các cuộc xuất
bản báo miệng của Lê Lựu người nghe kéo đến đông nghịt. Vốn là một đất nước thực
dụng, người ta bèn nghĩ ngay ra việc in thành băng đĩa để bán cho những người
không kịp tới nghe. Hàng vạn băng cát sét được tung ra lập tức hết nhẵn. Lại
tái bản. Lại hết sạch. Đến nỗi Lê Lựu chưa kịp về nước thì những băng cát sét
ghi các cuộc nói chuyện của ông đã về nước rồi. Người trong nước còn khao khát
hơn nhiều. Lại sao chép và bán cho người nghe vô hồi kỳ trận.
Công cuộc xuất bản báo miệng của Lê Lựu bây giờ đã trở
thành huyền thoại mà những hậu sinh sau ông không thể học tập theo được.
Đây lại nói về Lê Lựu làm báo ở Văn nghệ quân đội.
Với máu báo chí sẵn có của các nhà văn quân đội từng
làm báo ở chiến trường, cuối những năm 90, Văn nghệ quân đội được cấp trên đồng
ý cho ra tờ Phụ san khổ rộng 16 trang rất hoành tráng. Mới đầu, mọi người tưởng
ngon ăn, ai cũng hào hứng. Song cánh nhà văn làm báo là chúa tùy tiện. Lúc thì
thừa truyện, thừa thơ, thừa bài hỉ hả nhàn nhã. Nhưng đã ở dạng báo phải khác tạp
chí, phải có nhiều chuyên mục và nhất là phải cập nhật đời sống của bộ đội, của
nhân dân, những sôi động của xã hội mang tính thời sự. May sao khi đó, mọi người
nhớ đến Lê Lựu từng nhiều năm làm báo Quân khu cùng các nhà văn từng làm báo
khác đã xúm tay đẩy tờ báo lên cao vót một cách thần kỳ. Tờ Phụ san Văn nghệ
quân đội tia ra hàng vạn bản, đôi lúc cùng nổi trội hơn “thân sinh” của nó khiến
ai nấy rất vui mừng. Vui nhất có lẽ là Lê Lựu bởi ông được giao quán xuyến mọi
việc, từ cái tin nhỏ bằng bao diêm tới những bút ký, ghi chép, phóng sự nóng bỏng
thời cuộc đều có đóng góp của ông. Có những đợt báo ra cấp tập, Lê Lựu rời nhà
tới ở hẳn cơ quan. Nhiều người đã đồ rằng, trong khoảng thời gian này, chính là
Lê Lựu đã rèn nghề cho nhà thơ Trần Đăng Khoa cách thức làm báo. Chuyện này hư
thực ra sao có khi phải hỏi lại chính Lê Lựu.
Câu chuyện làm báo của nhà văn Lê Lựu đã thêm bước ngoặt
mới khi ông gây dựng, pháy triển Trung tâm Văn hóa Doanh nhân Việt Nam. Cuộc
này Lê Lựu kiêm luôn chức Tổng Biên tập Văn hóa Doanh nhân Việt Nam và các số tạp
chí liên tục ra đời rất hoành tráng. Các bài viết, phỏng vấn lãnh đạo Đảng, Nhà
nước, Chính phủ, Quốc hội, các Bộ trưởng, lãnh đạo các ngành nghề, Bí thư, Chủ
tịch các tỉnh thành mà phần nhiều được đích thân Lê Lựu thực hiện cùng các thư
ký đã cho thấy tài năng làm báo của ông. Càng tài ở chỗ, Lê Lựu thường chuẩn bị
sẵn đề cương ở trong đầu rồi cứ thế đọc xong câu nào thành văn câu đó. Có những
lúc phải trích Hiến pháp, Luật pháp, Nghị định, Thông tư… Lê Lựu đều thuộc như
cháo chảy càng là chuyện lạ đời. Hàng chục số tạp chí Văn hóa doanh nhân Việt
Nam đã trở thành nét đặc sắc trong làng báo suốt thời gian Lê Lựu làm Tổng Biên
tập. Âu cũng là một cách đóng góp của Lê Lựu với báo chí cách mạng, cũng là vẻ
đẹp riêng của nhà văn.
Tôi ngồi mãi bên ông, nhà văn Lê Lựu giờ nằm thiêm thiếp,
đôi mắt nhắm nghiền, hơi thở khe khẽ như đã từ lâu bỏ mặc xung quanh. Trong buổi
trưa ngồi cùng chị Lương - con gái nhà văn, tôi nói rằng Lê Lựu là một người hạnh
phúc. Xưa nay, nhiều người cho rằng ông quá lam lũ, cơ cực, đắng cay, khúc khuỷu
trên suốt chặng đường đời có lẽ còn chưa thấu đáo chăng? Lê Lựu từ bé đã được độc
lập làm người lính, độc lập làm báo, làm văn, độc lập mở mang sự nghiệp, lại
còn được bao nhiêu người xúm vào nghe ông nói, các thế hệ đua nhau đọc tác phẩm
của ông, các lãnh đạo lắng nghe và tạo điều kiện vật chất, tinh thần cho ông...
Tóm lại là muốn sao được vậy thì cơ cực nỗi gì? Lê Lựu đích thực là một người hạnh
phúc! Trời đất! Còn phải nghi ngờ gì nữa?
Và Lê Lựu vẫn nằm kia, im lặng. Những gì cần nói ông
đã nói hết bằng tác phẩm. Với ông, báo chí hay văn chương đều thăm thẳm nỗi người.
