Với vở diễn “Vang bóng một thời”, Bùi Như Lai đã chọn con đường cổ điển nhất, ngắn nhất nhưng khó nhất, đẳng cấp nhất với một đạo diễn kịch nói: chinh phục khán giả bằng chính kịch và nói, không cần sự trợ giúp của bất kỳ thứ gì khác đã thành mốt hiện nay như ca khúc hay vũ đoàn.
VANG BÓNG MỘT THỜI, KIỆT TÁC TỪ MỘT KIỆT TÁC
NGUYỄN THẾ KHOA
Chắc chắn nhiều người sẽ nói tôi quá lời khi đánh giá
vở diễn “Vang bóng một thời” của Sân khấu Lệ Ngọc trong đêm tổng duyệt 1/3/2022
là một kiệt tác. Tuy vậy, tôi cũng tự tin rằng nhiều người cùng xem, nhất là
các nhà chuyên môn sân khấu và văn học sẽ đồng ý với tôi về đánh giá này, qua
phản ứng rất quen thuộc trước một vở diễn rất thành công. Đó thật sự là một kiệt
tác sân khấu bắt nguồn từ một kiệt tác văn học của nhà văn Nguyễn Tuân do nhà
viết kịch Nguyễn Hiếu, đạo diễn Bùi Như Lai và sân khấu Lệ Ngọc tạo ra.
Đầu tháng 8/2021, trong những ngày dịch dã căng thẳng
nhất ở nước ta, NSND Lệ Ngọc gọi cho tôi nói rằng chị muốn thực hiện một vở diễn
từ Vang bóng một thời, tác phẩm văn học nổi tiếng nhất của nhà văn Nguyễn Tuân
để kỷ niệm 35 năm ngày mất của ông (1910 - 1987). Chị bảo chị rất thân với họa
sĩ Thu Giang, con gái nhà văn Nguyễn Tuân, phu nhân danh họa Nguyễn Tư Nghiêm
và chị Giang rất khích lệ cho dự định này. Lệ Ngọc nhờ tôi chuyển thể hoặc giới
thiệu giùm chị người có thể chuyển thành công “Vang bóng một thời” sang kịch.
Tôi nói đã rất lâu rồi tôi không viết kịch, hiện đang rất bận rộn làm báo xã hội
hóa như chị làm sân khấu và nói đồng môn của tôi, nhà văn Nguyễn Hiếu, người từng
có kịch bản “Tấm Cám”, làm nên một trong hai vở diễn ăn khách nhất của sân khấu
Lệ Ngọc cho đến lúc ấy (cùng với “Thị Nở Chí Phèo”), có lẽ là người tốt nhất có
thể làm được việc này. Tuy vậy, thật lòng tôi không tin Vang bóng một thời sẽ
có thể được đưa lên sân khấu và đưa lên thành công.
Nhưng đầu tháng 12/2021, Sân khấu Lệ Ngọc đã công bố sẽ
dựng vở “Vang bóng một thời” theo kịch bản của Nguyễn Hiếu, do đạo diễn Bùi Như
Lai dàn dựng sau khi dựng vở Herostatus. Và trong suốt tháng 1 và tháng 2/2022
lạnh giá, ngoài ít ngày nghỉ tết, cả ekip sáng tạo và tập thể sân khấu Lệ Ngọc
đã tập trung cật lực cho cuộc chơi ngoại hạng này. Trong suốt nửa tháng tham
gia ban giám khảo Liên hoan kịch nói chuyên nghiệp toàn quốc tại TPHCM, NSND Lệ
Ngọc đã đem theo kịch bản để học thuộc lời và tự tập vai diễn. Việc dựng vở kéo
dài đến hai tháng, một ngoại lệ của Sân khấu Lệ Ngọc, là bởi phải đứt quãng vì
có diễn viên bị F0. Và Vang bóng một thời đã biểu diễn tổng duyệt kịp ngay trước
đỉnh dịch tại Hà Nội.
Không thể không coi “Vang bóng một thời”, tập truyện
ngắn Nguyễn Tuân công bố ở tuổi 29 mà nhà bách khoa văn học Vũ Ngọc Phan từng
đánh giá là "văn phẩm gần tới sự toàn thiện, toàn mỹ", là một kiệt
tác của văn học VN trong thế kỷ 20. Và trong đó thì truyện “Chữ người tử tù” với
nhân vật bất hủ Huấn Cao chắc chắn là kiệt tác của kiệt tác.
Nguyễn Hiếu hiểu rõ điều đó nên anh dựa hẳn vào thiên
truyện này để viết kịch bản “Vang bóng một thời” với sự bổ sung những nhân vật
và chi tiết của “Chém treo ngành”, “Những chiếc ấm đất”... Nguyễn Hiếu cũng hiểu
rằng cũng như nhiều nhà văn lớn thế giới, với Nguyễn Tuân, nhà văn được nhiều
người quá nhấn mạnh là ngông và duy mỹ bậc nhất văn học VN, thì thực ra cái đẹp,
cái ngông mà ông suốt đời tôn thờ có hạt nhân là cái chân, cái thiện, cái nhân.
Bởi thế cái tư tưởng: cái đẹp và sự thiên lương sẽ cứu rỗi con người của Nguyễn
Tuân được Nguyễn Hiếu quán xuyến đầy ám ảnh suốt bản chuyển kịch.
Nguyễn Hiếu cũng rất trung thành với văn Nguyễn Tuân
trong thoại kịch bởi anh biết đó chính là những hạt vàng phải hết sức gìn giữ.
Cho đến nay, không phải ai đọc Nguyễn Tuân cũng thấm thía được cái hay, cái
thâm thúy của văn Nguyễn Tuân. Chỉ khai thác được phần kịch mà đánh mất phần
văn, cái vĩ đại của kiệt tác Nguyễn Tuân sẽ "bay đi rất nhiều".
Bùi Như Lai vài năm nay đã chứng tỏ một khát vọng và
triển vọng của một tài năng đạo diễn sân khấu lớn bởi việc chịu đọc, chịu nghĩ,
chịu làm, chịu bứt phá. Nhưng đến “Vang bóng một thời” trên Sân khấu Lệ Ngọc,
thì ta có thế khẳng định điều này.
Với vở diễn này, Bùi Như Lai đã chọn con đường cổ điển
nhất, ngắn nhất nhưng khó nhất, đẳng cấp nhất với một đạo diễn kịch nói: chinh
phục khán giả bằng chính kịch và nói, không cần sự trợ giúp của bất kỳ thứ gì
khác đã thành mốt hiện nay như ca khúc hay vũ đoàn. Tất nhiên, để có được điều này, Bùi Như
Lai đã rất yêu, rất tin và đồng cảm sâu xa với văn chương của Nguyễn Tuân và kịch
bản của Nguyễn Hiếu. Và bởi thế, nói như đạo diễn tiền bối Nguyễn Đình Nghi,
Bùi Như Lai đã thành một "luật sư nhiệt thành bảo vệ kịch bản" chứ
không phải như một "công tố hung hăng dè bĩu kịch bản" mà một vài vị
siêu đạo diễn thế hệ trước Bùi Như Lai đã và đang hào hứng làm.
Từ đó, Bùi Như Lai đã tìm ra chìa khóa để tạo nên
thành công của vở diễn: tập trung khai thác đến mức cao nhất nghệ thuật của người
diễn viên, cả nghệ thuật thoại và nghệ thuật diễn. Trang trí, phục trang, âm nhạc
cũng theo nguyên lý kinh điển: tập trung tôn nghệ thuật biểu diễn của diễn viên
để làm nên một chỉnh thể. Nhờ thế, chúng ta may mắn được xem những cảnh diễn thật
hay, thật kỳ công, đầy sức chinh phục và những lời thoại làm nghẹt thắt trái
tim, run rẩy thân thể, bừng sáng tâm trí. Thạc sĩ Phạm Ngọc Anh, giám đốc nhà
xuất bản Sân khấu, cùng đi xem với tôi, sau buổi diễn, hân hoan nói với tôi:
"Lần đầu tiên cháu được xem một vở kịch chỉ có nói mà hay thế này. Hay
quá. Hay không thể tưởng tượng được". Tôi cũng cùng một tâm trạng hân
hoan, hạnh phúc như cháu sau đêm diễn.
Tất nhiên, trước hết và sau cùng, thành công của tác
phẩm kịch nói Vang bóng một thời được tạo nên từ tập thể Sân khấu Lệ Ngọc.Từ
hai nghệ sĩ gạo cội Lệ Ngọc, Văn Hải đến dàn diễn viên cơ hữu của Sân khấu Lệ
Ngọc gồm các nghệ sĩ trẻ đã khẳng định được tài năng ở đây như Anh Tuấn, Quang
Tú, Lâm Cương, Huy Hoàng, Anh Đào, Châu Sa, Hoàng Nam...Đây là dàn diễn viên rất
hợp với một sân khấu xã hội hóa: ít mà tinh, mà rất đa năng, hứa hẹn sẽ gắn bó
lâu dài với Sân khấu Lệ Ngọc.
Từ khi được xem Sân khấu Lệ Ngọc và quen biết anh Văn
Hải, chị Lệ Ngọc, tôi luôn bất ngờ với những gì anh chị làm được cho sân khấu
và cả văn học nước nhà. Phải là những người có kiến thức và nhãn quan văn hóa
sâu rộng, một tình yêu văn hóa mãnh liệt mới đề ra một tôn chỉ nghệ thuật như
thế này: mang quá khứ về hiện tại và mang Việt Nam ra thế giới. Ban đầu, ai
cũng tưởng đó chỉ là một khẩu hiệu to tát suông nhưng rồi kinh ngạc khi chứng
kiến đó là những gì Sân khấu Lệ Ngọc, một sân khấu tư nhân ở phía Bắc, nơi
99,9% là sân khấu công lập, đã và đang làm.
Mới chỉ 5 năm mà Sân khấu Lệ Ngọc đã đưa rất nhiều giá
trị văn học dân gian và hiện đại VN lên sàn diễn của mình: Ngũ biến (hầu đồng),
Tấm Cám, Cây tre thần, Huyền thoại Gò Rồng Ấp, Quan Âm Diệu Thiện, Thị Nở Chí
Phèo, Huyền thoại Đinh Tiên Hoàng, Dế mèn...và bây giờ là Vang bóng một thời.
Không phải ngẫu nhiên giữa thời mà sân khấu chỉ quẩn quanh trong nước thì Sân
khấu Lệ Ngọc đã xuất ngoại biểu diễn ở 11 nước Á, Âu chỉ trong năm 2019. Nếu
không vì covid, trong hai năm 2020, 2021, không biết họ sẽ còn đem văn hóa VN đến
những đâu trên thế giới nữa. Trong năm nay, dù chưa hết Covid-19, Sân khấu Lệ
Ngọc đã có hai lời mời xuất ngoại: trở lại Vương quốc Buthtan, nơi có vị vua rất
quý trọng Lệ Ngọc và đến Hy Lạp, quê hương của người đốt đền Herostrastus vừa
được đưa lên Sân khấu Lệ Ngọc.
Ở trong nước thì các buổi diễn của Sân khấu Lệ Ngọc
bao giờ cũng cháy vé. Người xem đến với Lệ Ngọc không chỉ vì những vở diễn luôn
làm vì khán giả mà còn vì khán giả luôn được thực sự coi là Thượng đế, với các
địa điểm biểu diễn tiện nghi, sang trọng, với sự chăm sóc tận tình và sự thấu
hiểu sâu sắc. Những nơi coi sân khấu là thánh đường và khán giả là thượng đế
như Sân khấu Lệ Ngọc không còn nhiều ở VN.
Chúc mừng nhà văn lớn Nguyễn Tuân đã thực sự phục sinh
đúng dịp 35 năm giỗ ông trong một kiệt tác sân khấu xứng đáng với kiệt tác văn
học của mình.
Chúc mừng Sân khấu Lệ Ngọc đã có một kiệt tác cho sân
khấu VN. Chúc mừng nhà viết kịch Nguyễn Hiếu, đạo diễn Bùi Như Lai, nghệ sĩ trẻ
Anh Tuấn rất thành công trong vai nhà trí thức Huấn Cao và tập thể Sân khấu Lệ
Ngọc đều đã lớn vụt trong vở diễn rồi sẽ bất hủ này.
Riêng với NSND Lệ Ngọc và nghệ sĩ toàn năng Văn Hải,
những nhà lãnh đạo tài năng, tâm huyết, dũng cảm, sáng tạo của Sân khấu Lệ Ngọc,
với những gì anh chị đã đang và sẽ làm cho sân khấu, văn học và văn hóa VN, tôi
xin được gọi anh chị là hai nhà hoạt động văn hóa ưu tú.
Tôi tin rằng dự án mới của Sân khấu Lệ Ngọc, một tác phẩm kịch nói về Bác Hồ và người Mỹ trong thành lập nước VNDCCH, sẽ thành công tốt đẹp trong năm 2022 và sẽ trở thành một trong những tác phẩm hay nhất về Hồ Chí Minh của sân khấu VN. Đây là một dự án khó, còn khó hơn “Vang bóng một thời” nhưng thành công của “Vang bóng một thời” sẽ tạo niềm tin cho họ. Chắc chắn thế.
