Truyện cực ngắn không phải chỉ là một câu chuyện ngắn.
“Ngắn” không phải là đặc trưng bên ngoài duy nhất của nó. Truyện cực ngắn vẫn
có thể được coi là một nhánh của truyện ngắn, nhưng nó lại đứng bên lề của truyện
ngắn.
ĐÔI ĐIỀU VỀ TRUYỆN CỰC NGẮN
Thể loại Truyện cực ngắn đến nay vẫn là một
thể loại thịnh hành trong văn học Trung Quốc (và thời gian qua cũng có nhiều
tác giả Việt Nam thử sức ở lĩnh vực này). Hàng năm, Tác gia hiệp hội Trung Quốc
đều có các tuyển tập chọn lọc Truyện Cực Ngắn của năm, cùng với Tiểu thuyết,
Truyện ngắn, Thơ... Bài
viết sau đây của Uông Tăng Kỳ, một nhà văn nổi tiếng của Trung Quốc, người được
coi là đi đầu trên phương diện viết tiểu thuyết bằng ngòi bút tản văn, sẽ cung
cấp một góc nhìn về thể loại văn học này…
Truyện cực ngắn (hay Truyện ngắn mini) vốn vẫn có từ
xưa. Nước ngoài cũng có. Nhưng ở Trung Quốc thời gian gần đây, truyện cực ngắn
đặc biệt phổ biến, diện độc giả cũng rất rộng. Vì vậy, truyện cực ngắn lại trở
thành một hiện tượng mới đáng chú ý; truyện cực ngắn trên thực tế cũng hình thành
một khái niệm mới. Truyện cực ngắn là gì? Khái niệm này bao gồm những nội dung
gì? Tìm hiểu một chút về vấn đề này sẽ giúp ích cho sự phát triển trong sáng
tác truyện cực ngắn.
Truyện cực ngắn thịnh hành, không chỉ là vì tiết tấu
khẩn trương của cuộc sống hiện nay, khiến cuộc sống trở nên gấp gáp, thiếu thời
gian rảnh rỗi. Nếu đúng như thế thì những tiểu thuyết dài ắt hẳn sẽ không có ai
đọc nữa. Nguyên nhân quan trọng hơn chính là yêu cầu của độc giả đối với hình
thức của tiểu thuyết ngày càng nhiều hơn. Họ đòi hỏi có những sản phẩm mới,
hình thức mới, hương vị mới. Thừa nhận điểm này, thì truyện cực ngắn mới có thể
thực sự chiếm được một chỗ ngồi trong bàn tiệc văn học, tác giả của truyện cực
ngắn mới có thể có những tìm kiếm đặc biệt riêng có của mình.
Truyện cực ngắn không phải chỉ là một câu chuyện ngắn.
“Ngắn” không phải là đặc trưng bên ngoài duy nhất của nó. Truyện cực ngắn vẫn
có thể được coi là một nhánh của truyện ngắn, nhưng nó lại đứng bên lề của truyện
ngắn. Truyện cực ngắn nên có đầy đủ những tính chất bình thường của truyện ngắn.
Truyện cực ngắn và truyện ngắn xét về bản chất vừa tương cận lại vừa có những
khác biệt. Nói một cách đại thể: trong truyện ngắn có nhiều thành phần tản văn
hơn, còn trong truyện cực ngắn thì nên có nhiều thành phần thơ hơn. Truyện cực
ngắn là một sản phẩm kết hợp hòa trộn giữa truyện ngắn và thơ.
Nó không có sự hoành tráng của thơ tự sự, cũng không
có tính âm nhạc mạnh mẽ như thơ trữ tình. Có thể nói, nó là một sản phẩm được
viết bằng tản văn, mờ ảo hơn so với thơ tự sự, và có tính tình tiết hơn thơ trữ
tình. Nó lại không phải là thơ tản văn, bởi vì rốt cuộc nó vẫn là một truyện ngắn.
Truyện cực ngắn có “bốn cái không giống” ấy, vì vậy nó mới có ý nghĩa, mới “hay
ho”, mới khiến người ta thích thú.
Truyện cực ngắn thì phải “ngắn”. Ngắn thì là ngắn
thôi: từ ngoài vào trong đều ngắn. “Trong nhỏ thấy lớn” là câu cửa miệng của những
nhà bình luận, nhưng những ai có một chút kinh nghiệm sáng tác truyện cực ngắn
thì đều biết, trên thực tế điều đó không thể làm nổi. Ai cũng không thể thực sự
từ một giọt nước mà nhìn ra biển lớn được. Hình thế lớn, vấn đề lớn, đề tài lớn
đều là những cái mà truyện cực ngắn không thể dung nạp được. Yêu cầu truyện cực
ngắn phải có cảm súc lịch sử to lớn dày nặng, khái quát cả một thời đại, thì
không khác nào ép một con lừa đi kéo một đoàn tàu hỏa cả.
Điều mà tác giả truyện cực ngắn phát hiện, suy nghĩ,
thể hiện chỉ có thể là một phiến đoạn, một mảnh ghép nho nhỏ trong cuộc sống. Mảnh
ghép ấy người khác chưa từng thể hiện qua, chưa từng suy nghĩ đến, chưa từng
phát hiện ra. Quan trọng nhất là phát hiện. Phát hiện tất nhiên là đi cùng với
suy nghĩ, cùng với đó cũng sẽ khá dễ dàng tìm thấy một hình thức biểu hiện
thích hợp một cách tự nhiên.
Văn học vốn đều là sự phát hiện. Nhưng, tác giả truyện
cực ngắn càng cần phải có “mắt nhìn” hơn, bởi những điều thu hút sự chú ý của
tác giả truyện cực ngắn thường là những chuyện nhỏ mà người bình thường dễ dàng
bỏ qua. Chuyện nhỏ ấy phải là nguyên liệu tự nhiên cho một truyện cực ngắn.
Một nguyên liệu như vậy, không phải cứ cúi xuống nhặt
mà được, tiện tay vơ là có thể vơ được. Có được nguyên liệu cho một truyện cực
ngắn thường là việc mang tính ngẫu nhiên, thiên duyên kỳ ngộ, chẳng hẹn mà gặp.
Hơn nữa, thường thường phải lưu giữ một thời gian, tác giả mới có thể hiểu ra
được ý nghĩa của chuyện nhỏ ấy một cách đại khái. Viết truyện cực ngắn quả thực
cần phải có một chút “thiên cơ”.
Truyện cực ngắn không có nhiều khả năng mang tư tưởng
gì quá sâu sắc, và cũng không nên có tư tưởng sâu sắc gì. Truyện cực ngắn có thể
có một chút triết lý, nhưng không thể tiến hành một tư biện triết học nghiêm
túc gì trong đó (truyện vừa, và trường thiên tiểu thuyết thì có thể).
Đặc điểm của truyện cực ngắn là tư tưởng sáng rõ. Nửa
mẫu mặt hồ, một vụng nước khe, nông mà chẳng lộ. Truyện cực ngắn nên phải có
tính mờ ảo ở một trình độ nhất định. Mờ ảo không phải là thủ pháp, mà chính là
tư tưởng của tác giả vốn không phải là quá rõ ràng. Có một chút ý tứ như vậy,
nhưng hoàn toàn không hề thấu triệt. “Trong đây có chân ý; Muốn nói đã quên lời” (Câu thơ của Đào
Uyên Minh – N.D).
Trên thế giới không có một ai thực sự hiểu rõ một cách
triệt để và toàn diện về thế giới cả, mà họ chỉ có thể hiểu về phần thế giới mà
họ cảm biết được. Hemingway nói, những tiểu thuyết gia thế kỷ XIX tự coi mình
là Thượng đế, cái gì cũng biết. Balzac thì cho là cái gì ông cũng biết, độc giả
chỉ cần nghe ông nói. Vì vậy, độc giả liền trở thành một kẻ thật thà nghe thế
nào thì biết như thế, còn bản thân ông ấy thì đã nói rất nhiều cái mà kỳ thực
ông cũng không biết.
Tác giả truyện cực ngắn phải thực sự thành khẩn thể hiện
cho độc giả biết rằng: về câu chuyện nhỏ này, ý nghĩa của nó, đến nay tôi vẫn mới
chỉ có thể nghĩ được đến mức độ này thôi. Một thiên truyện cực ngắn được viết
ra, thì quá trình sáng tác vẫn còn chưa kết thúc. Tác giả vẫn còn có thể suy
nghĩ tiếp, độc giả cũng sẵn lòng cùng tác giả tiếp tục suy nghĩ. Như vậy, độc
giả mới có thể vừa có được khoái cảm thưởng thức, vừa có được khoái cảm của suy
tưởng.
Tìm tòi, là vẫn còn chưa đạt được. Tìm tòi là việc của
tác giả, cũng là việc của độc giả. Truyện cực ngắn không cần nhiều nhiệt tình
quá, thậm chí không cần nhiệt tình. Hô hào, hò hét, hoa tay múa chân, sẽ khiến
độc giả chán ngấy.
Tác giả truyện cực ngắn trước mảnh ghép cuộc sống mà
anh ta phát hiện, tốt nhất hãy vượt lên trên một chút, giữ một thái độ khách
quan, hết sức để không thể hiện lên tiếng bày tỏ riêng gì. Truyện cực ngắn luôn
có thái độ của nó, nhưng phải hết sức thu gọn. Có thể thể hiện sự mến mộ đối với
một người, nhưng không thể khoa trương thành một đóa hoa; có thể châm biếm đối
với một sự việc, nhưng không sâu cay.
Điều mà một tác giả truyện cực ngắn cần là: thông
minh, an tĩnh, thân thiết.
Truyện cực ngắn là một dây hoa anh đào, là một cành bạch
lan đượm sương, bản sắc thiên nhiên, đầy đặn hoàn mỹ. Truyện cực ngắn không phải
là một cái bánh lương khô ép nhỏ, không phải rau sấy khô, không thể đem một
truyện ngắn vắt khô hết nước đi, ép chặt lại trong khuôn khổ nhỏ nhoi, để biến
thành một thiên truyện cực ngắn. Tất nhiên, cũng chẳng có ai đi làm một việc ngốc
nghếch không ai nghĩ đến ấy.
Truyện cực ngắn không thể viết một cách quá khô khan,
quá bó chặt, quá chật hẹp. Càng trong một khuôn khổ có hạn, càng cần phải ung
dung thoải mái. Truyện cực ngắn tự thành một kiểu, với kỹ năng riêng. Truyện cực
ngắn giống như một bức tranh khổ nhỏ hình vuông, hình quạt, hay sách gấp. Cách
vẽ bức tranh với khuôn khổ như thế, khác hẳn với cách vẽ một bức tranh lớn hay
cuộn dài. Bố cục, dùng mực, bố trí màu sắc cũng hoàn toàn khác nhau. Một bức
tranh sơn thủy hoành tráng rất khó thu nhỏ lại vẽ vào một bức tranh nhỏ.
Đời Tống từng có vẽ những khung cảnh lớn như tranh đua
thuyền rồng - “Long
chu cạnh độ đồ”, tranh núi non lầu gác - “Tiên sơn lâu các đồ” vào những
chiếc quạt lụa, dụng bút tuy cực kỳ tinh tế kỹ thuật, nhưng nhất định phải để lại
những khoảng trống lớn, chứ không thể vẽ chen chúc đầy kín vào đó được. Khoảng
trống, là đặc điểm của truyện cực ngắn. Có thể nói, truyện cực ngắn là nghệ thuật
của khoảng trống. Trung Quốc họa coi trọng việc cân đối giữa hình vẽ và khoảng
trống.
Truyện cực ngắn không phải là cắt bỏ bớt mà thành. Một
câu truyện mà cắt bỏ quá tàn nhẫn thì có thể nhìn ra được ngay, thường nó sẽ
không thuận, không hài hòa, không “tròn”. Nên ngay trong lúc viết khống chế
ngòi bút của mình, mỗi khi viết một câu đều phải suy nghĩ xem: câu này có thể
không cần viết hay không? Hết sức viết ít, để những gì viết ra đều là những cái
cần phải viết, một câu là một câu. Những cái không viết ra cũng vẫn có mặt, có ở “trên dưới tả hữu” của
mỗi một câu. Như thế mới có thể đạt đến việc mỗi câu có dư vị, mỗi truyện có dư
ý.
Những bức tranh nhỏ thì càng cần phải chú ý “bút mặc
tình thú”. Còn truyện cực ngắn thì cần phải chọn lựa ngôn ngữ. Người xưa luận về
thơ rằng: “Thơ
thất ngôn tuyệt cú như hai mươi tám hiền nhân, lẫn một kẻ đồ tể, hàng rượu vào
là không thể được.” Viết truyện cực ngắn cũng nên như vậy.
Truyện cực ngắn tốt nhất chớ để có khí vị của bình
sách, của tấu hài, chớ nên dùng lối văn chương nhờn nhã, nửa sống nửa chín.
Truyện cực ngắn nên có cảm xúc hóm hỉnh, nhưng không phải là văn chương bỡn cợt.
Truyện cực ngắn không nên dùng những câu hiểm hóc kỳ quái, như người đời Tống
nói là “lời khù khoằm”. Ngôn ngữ của truyện cực ngắn phải giản dị, bình đạm,
nhưng có vận vị.
Dẫu không thể hoàn hảo, song lòng phải luôn hướng tới
vậy.
CHÂU HẢI ĐƯỜNG (dịch)
Nguồn: Văn Nghệ