Dấu mốc để Trần Nhật Vy xác định tác phẩm văn chương
đầu tiên in trên báo Quốc ngữ vào ngày 1-12-1881, trong mục Thứ vụ trên Gia Định
Báo bỗng xuất hiện 3 bài viết văn xuôi ngắn chiếm nửa trang báo khổ A3, không
có tên tác giả, gồm: “Cách thế cứu người chết ngột”, “Tên chăn bò” và “Thằng ăn
trộm với con heo”. “Cách thế cứu người chết ngột” (đúng ra là chết ngộp) là một
bài khoa học thường thức, còn 2 bài kia là truyện. Trần Nhật Vy cho rằng:
“Phải chăng đây là những truyện đầu tiên được đăng trên báo Quốc ngữ? Nhưng tác
giả là ai? Sau đó, tôi đọc cuốn Phansa diễn ra quấc ngữ của ông Trương Minh Ký
in năm 1884 và tái bản năm 1886, tôi phát hiện trong đó có đăng 2 truyện này.
Phansa diễn ra quấc ngữ là những truyện “chuyển thơ ngụ ngôn La Fontain thành
văn xuôi” của ông Trương Minh Ký. Với tôi, dù là chuyển thể từ thơ, nhưng đây
là những truyện đầu tiên, viết bằng văn xuôi, in trên báo Quốc ngữ Sài Gòn. Vì
vậy tôi chọn thời điểm 1881 làm cái mốc bắt đầu cho văn chương Sài Gòn”.
Nhà nghiên cứu Trần Nhật Vy: Có một nền văn chương bị
lãng quên
HOÀNG NHÂN
Nếu xét theo số lượng đầu sách đã ấn hành, có thể gọi
Trần Nhật Vy là nhà nghiên cứu khi ông đứng tên khá nhiều tác phẩm biên khảo về
lịch sử báo chí, văn hóa gắn với địa danh Sài Gòn - TPHCM, như: Mười tám thôn
vườn trầu, Chữ Quốc ngữ: 130 năm thăng trầm, Từ Bến Nghé đến Sài Gòn… Nhưng trước
khi làm công việc của một nhà nghiên cứu, Trần Nhật Vy làm ở Bảo tàng Cách mạng
(nay là Bảo tàng TPHCM) sau đó chuyển sang làm báo chuyên nghiệp cho đến lúc về
hưu vào năm 2016. Cả hai công việc này đòi hỏi sự tỉ mẩn để cho ra đời một nhà
nghiên cứu Trần Nhật Vy như hiện nay.
Từ nghiên cứu về quá trình ra đời và phát triển của
chữ Quốc ngữ cũng như giai đoạn bình minh của báo chí chữ Quốc ngữ, Trần Nhật
Vy phát hiện có một nền văn chương chữ Quốc ngữ trên báo chí Sài Gòn thời kỳ
này. Lâu nay, nhiều nhà nghiên cứu văn học thừa nhận: “Báo chí Quốc ngữ là cái
nôi của văn học Việt Nam”. Nhà nghiên cứu Trần Nhật Vy cho biết: “Đã là người
Việt, đã là người Sài Gòn thì đều biết chữ Quốc ngữ được phổ biến đầu tiên ở
Sài Gòn và văn bản bằng chữ Quốc ngữ đầu tiên chính là tờ Gia Định Báo xuất bản
tại Sài Gòn, số ra đầu tiên ngày 15-4-1865”.
Dấu mốc để Trần Nhật Vy xác định tác phẩm văn chương
đầu tiên in trên báo Quốc ngữ vào ngày 1-12-1881, trong mục Thứ vụ trên Gia Định
Báo bỗng xuất hiện 3 bài viết văn xuôi ngắn chiếm nửa trang báo khổ A3, không
có tên tác giả, gồm: “Cách thế cứu người chết ngột”, “Tên chăn bò” và “Thằng ăn
trộm với con heo”. “Cách thế cứu người chết ngột” (đúng ra là chết ngộp) là một
bài khoa học thường thức, còn 2 bài kia là truyện. Trần Nhật Vy cho rằng:
“Phải chăng đây là những truyện đầu tiên được đăng trên báo Quốc ngữ? Nhưng tác
giả là ai? Sau đó, tôi đọc cuốn Phansa diễn ra quấc ngữ của ông Trương Minh Ký
in năm 1884 và tái bản năm 1886, tôi phát hiện trong đó có đăng 2 truyện này.
Phansa diễn ra quấc ngữ là những truyện “chuyển thơ ngụ ngôn La Fontain thành
văn xuôi” của ông Trương Minh Ký. Với tôi, dù là chuyển thể từ thơ, nhưng đây
là những truyện đầu tiên, viết bằng văn xuôi, in trên báo Quốc ngữ Sài Gòn. Vì
vậy tôi chọn thời điểm 1881 làm cái mốc bắt đầu cho văn chương Sài Gòn”.
NXB Văn hóa - Văn nghệ TPHCM đã ấn hành 2 tập Văn
chương Sài Gòn 1881 - 1924 (dự kiến có 5 tập) do Trần Nhật Vy biên khảo từ các
báo chữ Quốc ngữ thời này, như: Gia Định báo, Nam Kỳ, Nông Cổ Mín Đàm, Nam Kỳ Địa
Phận, Lục Tỉnh Tân Văn, Trung Lập báo… Ông dừng lại ở năm 1924 vì năm 1925, tác
phẩm Tố Tâm của Hoàng Ngọc Phách - tiểu thuyết hiện đại đầu tiên ra đời năm
1925. Như vậy, trước khi có Tố Tâm cả 40 năm, tại Sài Gòn có một nền văn chương
Quốc ngữ thịnh hành trên báo chí.
Thế nhưng nền văn chương này gần như bị lãng quên và
không được văn học sử nhắc đến như những viên gạch đầu tiên tạo nền tảng cho
văn học chữ Quốc ngữ hiện nay. Trần Nhật Vy cũng như nhiều người đi học tại miền
Nam trước 1975 đều không biết có cuộc thi “Quảng văn thi cuộc” - cuộc thi văn học
chữ Quốc ngữ đầu tiên vào năm 1902, do báo Nông Cổ Mín Đàm tổ chức với 49 thí
sinh, mà sau này nhiều người trở thành các cây bút nổi tiếng. Giáo dục trong
nhà trường khi đó chỉ dạy các tác phẩm của Tự lực Văn đoàn, thơ của phong trào
Thơ mới mà không nhắc đến văn chương giai đoạn 1881 - 1924 trên báo chí Sài Gòn
dù chỉ với giá trị văn học sử. Trong khi đó, những tên tuổi như Trương Vĩnh Ký,
Trương Minh Ký, Hồ Biểu Chánh, Nguyễn Trọng Quản… đều có tác phẩm văn chương Quốc
ngữ đóng góp cho giai đoạn này.
Sự thiên lệch này từng khiến nhà nghiên cứu Nguyễn
Văn Xuân đã viết trong Khi lưu dân trở lại: “Miền Nam vốn có một địa vị về văn
nghệ và có ảnh hưởng sâu rộng trong quảng đại quần chúng lan tràn đến cả miền
Trung lẫn miền Bắc. Miền Nam đã gây dựng phong trào tiền phong về mọi phương diện
văn nghệ: báo, tạp chí, truyện ngắn, truyện dài, truyện dịch, đặc biệt là tiểu
thuyết Trung Hoa, truyện phóng tác tiểu thuyết Tây, phong trào xuất bản rộng lớn
các loại thơ bình dân và rất phồn thịnh…”. GS Nguyễn Văn Xuân viết tiếp:
“Văn nghệ miền Nam phải có quyền được các học giả nghiên cứu sâu rộng. Bộ Văn học
sử của Dương Quảng Hàm cũng như các bộ phê bình văn học của Vũ Ngọc Phan đều
phiến diện. Việc giảng dạy trong các nhà trường không thể tiếp tục như cũ.
Không thể quá nặng về văn học miền Bắc mà lầm tưởng là văn học Việt Nam, vì văn
học Việt Nam từ thế kỷ 18 trở lui chính là văn học hai miền, mà từ 1862 đến
1932 thì miền Nam đã vọt lên vai tiền phong, hướng dẫn cả mọi phương diện phát
triển văn học Quốc ngữ, mà còn đào tạo những nhà văn nhà báo cho cả hai miền
sau một cách trực tiếp hoặc gián tiếp… Định lại giá trị văn học miền Nam chính
là trở về sự thật, chính là biết tỏ lòng yêu quý và lo lắng cho đời sống tinh
thần của dân miền Nam mà trong hoàn cảnh hiện tại, đó là lực lượng chủ yếu của
mọi thăng trầm!”.
Đọc Văn chương Sài Gòn 1881 - 1924 cũng là để thấy lại
sinh hoạt một thời của người Sài Gòn, người Nam bộ, vì khi đó các tác phẩm rất
gần gũi với đời sống hàng ngày. Theo nhà nghiên cứu Trần Nhật Vy: “Các tác giả
viết truyện hay làm thơ cũng là một cách để truyền bá Quốc ngữ, nên nội dung
khá cô đọng và dễ hiểu. Nếu nói đọc văn chương thời kỳ này để thưởng thức nghệ
thuật thì có lẽ chưa thấy nhưng chắc chắn lịch sử công bằng phải nhắc đến”.
