Lý luận phê bình (LLPB) là một lĩnh vực rất khó
trong văn hóa nghệ thuật nói chung, sân khấu nói riêng. Lý luận phê bình là sự
sáng tạo trên cơ sở của những sáng tạo. Nếu không có sáng tạo của những tác giả,
không có đời sống văn hóa nghệ thuật thì khó có thể có lý luận phê bình. Sự
sáng tạo của LLPB nhằm nghiên cứu, khám phá ra những quy luật, những sự vận động,
những tiêu chí chung nhất của hoạt động sáng tạo; nó chỉ ra những yếu kém, bất
cập hay những ngụy biện của sáng tạo; đồng thời nó gợi mở, định hướng, thăng
hoa cho những sáng tạo hiện tại hoặc tương lai… Sân khấu Việt Nam những năm trước
còn có những nhà nghiên cứu, LLPB có tên tuổi, có tài; những năm gần đây hầu
như không có lớp kế cận. Đấy là những người hoạt động chuyên nghiệp của sân khấu.
Những người hoạt động LLPB sân khấu không chuyên, cụ thể là nhà báo thì sao?
Nhà báo với lý luận, phê bình sân khấu:
THIẾU KIẾN THỨC VÀ BỀ DÀY KINH NGHIỆM
CAO MINH
Báo chí đóng vai trò quan trọng với sân khấu, đặc biệt
trong thời đại thông tin toàn cầu như hiện nay. Cách đây khoảng 15 năm, một đạo
diễn có tên tuổi đã từng nói, đại ý: "Ngày nay những bộ phim, những vở diễn
đều được "chiếu" và "diễn" trên mặt báo". Câu nói này
rất đúng với thực trạng điện ảnh và sân khấu nước nhà. Mỗi bộ phim, mỗi vở kịch
làm ra, sau khi tổng duyệt được chiếu, được diễn cho các thành phần: Quan chức
liên quan, người nhà, bạn bè và nhà báo xem; và may mắn lắm, ra công chúng được
vài buổi, xong thì… cất kho. Công chúng biết đến bộ phim, vở kịch là do những
bài báo trên các báo từ Trung ương đến địa phương… Như vậy, rõ ràng là công
chúng biết đến bộ phim, vở kịch hay hay dở là do bài báo ấy khen hay chê. Đứng
phía sau bài báo chính là tác giả X, Y, Z; và đó chính là các nhà báo cụ thể của
mỗi báo. Từ đây có thể thấy rằng, tài năng, tri thức, quan điểm của các nhà báo
rất quan trọng đối với mỗi bài viết về sân khấu hay điện ảnh.
Sân khấu là một lĩnh vực nghệ thuật mang tính phổ biến
trong đời sống xã hội, có tác dụng và ảnh hưởng rất lớn đến xã hội. Tuy nhiên,
sân khấu cũng là loại hình nghệ thuật mang tính hàn lâm, bác học, không dễ ai
cũng có thể hiểu và cảm thụ được phẩm chất nghệ thuật tinh túy mà sân khấu mang
lại. Từ thực tế hoạt động báo chí và đời sống sân khấu mấy chục năm qua, một số
vấn đề cần được nhìn nhận và đánh giá cụ thể:
Nhà
báo thiếu tri thức về sân khấu nói chung, LLPB sân khấu nói riêng
Tổ chức của một cơ quan báo thường bao gồm một số
ban như: Ban Kinh tế, ban Xã hội, ban Chính trị, ban Văn hóa văn nghệ… Phóng
viên của các ban được phân công theo dõi những lĩnh vực cụ thể. Như vậy mỗi
phóng viên đều có khả năng đi sâu vào lĩnh vực mình được giao, cũng đồng thời ở
lĩnh vực đó, nhiều khi nhà báo trở thành những chuyên gia, những cây bút có khả
năng lý luận phê bình, khả năng chuyên môn sâu và nổi tiếng… Những điều trên rõ
nhất thường ở ban Văn hóa Văn nghệ của báo. Thực tế đời sống báo chí Việt Nam
những năm qua đã cho chúng ta thấy sự hình thành những nhà văn, nhà thơ, nhà
LLPB, nhà viết kịch, nhà biên kịch… từ nhà báo. Riêng lĩnh vực sân khấu có thể
kể một số gương mặt: Nhà báo-nhà viết kịch Trung Đông của Báo Nhân Dân, nhà
báo- nhà văn- nhà viết kịch Nguyễn Hiếu của Đài Tiếng nói Việt Nam, cố nhà báo
- nhà phê bình - đạo diễn sân khấu truyền thanh Vũ Hà của Đài Tiếng nói Việt
Nam, nhà báo- nhà viết kịch Lê Quý Hiền của Báo Sức khỏe và Đời sống, nhà báo -
nhà viết kịch Nguyễn Anh Biên của Báo Người Hà Nội, nhà báo - nhà viết kịch
Phùng Dũng của Báo Hà Nội Mới, nhà báo - nhà viết kịch Lê Thu Hạnh, nhà báo -
nhà phê bình sân khấu Tố Lan của Tạp chí Sân khấu; hay như PGS-TS Nguyễn Thị
Minh Thái cũng đã từng là cây bút phê bình sân khấu sắc sảo của Tạp chí Sân khấu
những năm tám mươi thế kỷ trước…
Có thể nhận thấy điểm nổi bật ở các nhà báo cùng đồng
hành và trưởng thành trong lĩnh vực sân khấu Trung ương và Hà Nội: Họ đều có
lòng yêu thích, đam mê với sân khấu, và mỗi người tùy sở trường, sở thích, tài
năng mà trở thành tác giả sân khấu, nhà lý luận hay nhà phê bình sân khấu. Họ đều
có những kiến thức khá chắc chắn về sân khấu và LLPB sân khấu.
Trong thời gian khoảng mười lăm năm trở lại đây, một
thực trạng ngày càng trầm trọng đối với các phóng viên văn hóa văn nghệ: Đấy là
trình độ và năng lực yếu kém của họ. Nhà báo viết về những vấn đề văn học nghệ
thuật nhưng hầu như họ chẳng có là bao những kiến thức về lĩnh vực họ đang theo
dõi. Trong một lần trò chuyện cách đây hơn 6 năm ở Ninh Bình, nhân sự giao lưu
và gặp gỡ văn nghệ sĩ của các vùng Kinh Đô, tôi và PGS-TS Văn Giá, Trưởng khoa
Sáng tác, Lý luận Phê bình văn học, Báo chí của Trường Đại học Văn hóa cùng đồng
nhất quan điểm, hiện tình phóng viên văn nghệ của các báo quá yếu, quá thiếu kiến
thức. Tôi rất ủng hộ ý tưởng mở thêm lớp đào tạo phóng viên lĩnh vực văn hóa
văn nghệ của anh Văn Giá. Sau đó hơn năm, lớp này chính thức được đưa vào
chương trình đào tạo của nhà trường.
Có thể thấy, hiện nay hầu như rất hiếm nhà báo nào
viết hay, viết giỏi, có kiến thức về sân khấu chứ chưa nói đến lĩnh vực LLPB. Vậy
nên, trên các tờ báo cũng hầu như vắng bóng những bài phê bình sân khấu. Những
bài, những vấn đề về lý luận sân khấu thì may ra chỉ còn lác đác trên tạp chí
chuyên ngành. Trên mặt báo chỉ tồn tại dạng bài phổ biến nhất là giới thiệu vở
diễn, giới thiệu các gương mặt diễn viên, đạo diễn...
Hội
Nghệ sĩ sân khấu chưa quan tâm đúng mức, chưa trang bị kiến thức về sân khấu,
LLPB sân khấu cho các nhà báo
Bất cứ hình thức hoạt động nào của xã hội, muốn tốt
phải có sự đầu tư. Văn hóa nghệ thuật nói chung, sân khấu nói riêng cũng không
nằm ngoài quy luật đó. Một số nhà báo trở thành tác giả, nhà LLPB sân khấu bởi
chính niềm đam mê, động lực cá nhân mỗi người. Nếu như có sự đầu tư, có những
hướng giúp nhà báo nâng cao kiến thức về sân khấu, đặc biệt lĩnh vực LLPB, tin
chắc sẽ có những cây bút viết về sân khấu xuất sắc. Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt
Nam lâu nay có Câu lạc bộ nhà báo viết về sân khấu. Đây là một hình thức tốt tạo
nên mối quan hệ bổ trợ báo chí và sân khấu, sân khấu và báo chí.
Qua thực tiễn hoạt động báo chí nhiều năm, qua nhiều
kênh thông tin đồng nghiệp các báo; thấy mối quan hệ gắn bó giữa sân khấu với
báo chí, báo chí với sân khấu, nổi bật nhất là Nhà hát Tuổi trẻ. Ở Hà Nội, ngoại
trừ Nhà hát Chèo Hà Nội duy trì mối quan tâm, quan hệ tốt với báo chí từ thời
trước cho đến nay; Nhà hát kịch Hà Nội giai đoạn đạo diễn Hoàng Quân Tạo làm
trưởng đoàn; Nhà hát Cải lương Hà Nội giai đoạn NSND Ngọc Dư làm trưởng
đoàn.
Thực ra, những lần gặp gỡ giữa báo chí với sân khấu,
sân khấu với báo chí của một đoàn, nhà hát cụ thể nào; nhân khi khởi dựng, quá
trình dàn dựng, tổng duyệt hay ra mắt một vở diễn... chính là cơ hội để nhà hát
ấy tranh thủ giới thiệu, cung cấp thông tin, nâng cao kiến thức, hiểu biết về sân
khấu cho những người làm báo. Cao hơn nữa, nhà hát có thể thu hút một số nhà
báo đến tìm hiểu, viết về mình và những nghệ sĩ, diễn viên của mình…
Nhiều nhà báo gắn bó với sân khấu, viết về sân khấu
nhiều năm chính bởi sức hút, bởi tài năng của những con người cụ thể của sân khấu
như: Nhà viết kịch Lưu Quang Vũ, đạo diễn Nguyễn Đình Nghi, đạo diễn Phạm Thị
Thành, đạo diễn Hoàng Quân Tạo, họa sĩ Doãn Châu, nhạc sĩ Phó Đức Phương… Tuy
nhiên, sau thời hoàng kim của những năm tám mươi, thế kỷ hai mươi, là giai đoạn
sân khấu mất dần khán giả, sân khấu không còn là ngôi đền thiêng nghệ thuật…
Các đoàn, các nhà hát bươn chải lo tồn tại còn đầy gian nan, thì nói đến quan hệ
hay đầu tư cho báo chí đến với mình e cũng không phù hợp.
Sân
khấu cần có chiến lược xây dựng thương hiệu qua mối quan hệ với báo chí
Báo chí và truyền thông hiện nay có vai trò rất quan
trọng trong đời sống xã hội. Sân khấu Việt Nam với những nhà hát lừng tiếng
như: Nhà hát Kịch Việt Nam, Nhà hát Tuổi trẻ, Nhà hát Quân đội, Nhà hát Kịch Hà
Nội, Nhà hát Chèo Hà Nội, Nhà hát Chèo Việt Nam… là những thương hiệu nghệ thuật
trong lòng công chúng.
Trong thế giới phẳng hôm nay, nếu tự hài lòng với những
gì đã có, nếu "cao đạo trong nghệ thuật tức là đánh mất dần thương hiệu đã
có. Báo chí vừa là khán giả vừa là người đồng hành tốt nhất của sân khấu trên
hành trình xây dựng thương hiệu bền vững. Muốn báo chí gắn bó với mình, muốn
gây dựng "người của mình" trong báo chí (tức xây dựng, bồi dưỡng
nhà báo trở thành những nhà LLPB, tác giả sân khấu…), sân khấu nói chung, các
nhà hát nói riêng cần có chiến lược phù hợp với hoàn cảnh của mình. Muốn mọi
người đến với mình, trước hết mình phải có sức hấp dẫn; tức là, các nhà hát phải
có những vở diễn hay.
Nơi có thể có điều kiện tốt nhất nhằm trang bị kiến
thức về sân khấu, về LLPB sân khấu cho các nhà báo chính là tổ chức Hội hiện
nay. Hội Nghệ sĩ Sân khấu nên thường xuyên mời những nhà sân khấu, những người
làm công tác LLPB tên tuổi trao đổi, cung cấp kiến thức cho nhà báo. Và, có thể
tìm ra những mô hình thích hợp trong vấn đề này.