Không bao biện, nhưng cũng phải nhìn nhận một thực tế là, sai sót trong dịch thuật là điều khó tránh khỏi, kể cả những  “cây đa cây đề” trong làng dịch. Tuy nhiên chúng ta, các dịch giả, các biên tập viên, các nhà xuất bản và những người làm công việc có liên quan đến văn học dịch phải nỗ lực phấn đấu hết mình để có được những cuốn sách dịch, những bản dịch hoàn hảo, đúng và hay, đáp ứng lòng mong mỏi của người đọc. Đồng thời chúng tôi, những người dịch cũng rất mong có được sự cảm thông và chia sẻ của công chúng người đọc đối với công việc nhọc nhằn và không tránh khỏi những sai sót, là dịch văn học.  


VĂN HỌC DỊCH VÀ DỊCH VĂN HỌC 

 LÊ BÁ THỰ


      I.  VĂN HỌC DỊCH
     1. Vị trí, vai trò và tầm quan trọng của văn học dịch
      Cùng với sự phát triển của nền văn học chữ quốc ngữ, dịch thuật văn học chữ quốc ngữ xuất hiện và phát triển từ cuối thế kỉ XIX mà người đi tiên phong là cụ Trương Vĩnh Ký (1837 – 1898), được mệnh danh là “vua dịch giả”, một nhà bác học biết nhiều thứ tiếng nhất ở Việt Nam, thông thạo 27 ngoại ngữ, có công lớn trong việc đào tạo đội ngũ dịch giả đầu tiên của nước ta. Dịch giả tài ba tiếp theo, người đi tiên phong trong văn học dịch Việt Nam là ông Nguyễn Văn Vĩnh (1882 – 1936). Sự nghiệp dịch thuật của ông rất nhiều về số lượng và đa dạng về thể loại. Tổng cộng ông đã dịch gần 30 tác phẩm văn học, triết học, khoa học và chính trị học của nhiều tác giả mà đa phần là người Pháp. Các công trình dịch tiêu biểu của Nguyễn Văn Vĩnh là: Thơ ngụ ngôn của La Fontaine, Ba người ngự lâm pháo thủ của A. Dumas, Những người khốn khổ của Victor  Hugo, Miếng da lừa của Balzac, Trưởng giả học làm sang, Người bệnh tưởng – kịch của Molière vv… Nguyễn Văn Vĩnh là người đã dịch từ tiếng Việt sang Pháp: Kim Vân Kiều của Nguyễn Du. Đặc biệt, qua dịch thuật  Nguyễn Văn Vĩnh đã đưa ra một lối thơ khác của một nền văn hóa khác. Chẳng hạn, năm 1914 ông dịch bài thơ Con ve và con kiến của La Fontaine không phải theo thể thơ lục bát truyền thống mà theo đường vần Tây điệu Tây. Và như vậy ông đã mang tới cho người đọc Việt Nam một lối thơ khác của một nền văn hóa khác. Người ta cho rằng, bài Con ve và con kiến đã khơi nguồn cho dòng Thơ Mới của nước ta, nói một cách cụ thể bài thơ dịch Con ve và con kiến là bài Thơ Mới đầu tiên tại Việt Nam. Những vở kịch ông dịch của Molière đã lần đầu tiên giới thiệu với khán giả và độc giả Việt Nam một loại kịch khác hẳn kịch hát truyền thổng ở nước ta là kịch nói. Nguyễn Văn Vĩnh đã có công phổ cập chữ quốc ngữ và góp phần quan trọng khai sinh văn học dịch và báo chí Việt Nam. Để ghi nhớ công lao to lớn của học giả Nguyễn Văn Vĩnh, ngày 27 tháng 4 năm 2016, tại lễ tưởng niệm 80 Ngày mất của ông (1936 – 2016) ông đã được Quỹ văn hóa Phan Châu Trinh vinh danh là “Danh nhân văn hóa Việt Nam thời hiện đại”.
     Nhắc tới những cống hiến to lớn và vinh danh hai dịch giả tài ba là những bậc tiền bối của nền dịch thuật Việt Nam, tôi muốn nhấn mạnh vai trò, vị trí và tầm quan trọng của văn học dịch đối với đời sống xã hội và văn học nước nhà. Nền văn học Việt Nam, cụ thể: thơ ca Việt Nam, văn xuôi, tiểu thuyết Việt Nam, nền lý luận phê bình văn học của Việt nam, các nhà văn, nhà thơ Việt Nam và người dân Việt Nam nói chung được hưởng lợi như thế nào từ văn học dịch và dịch văn học thì ai cũng biết.  Điều này càng  được chứng minh và  thể hiện rõ trong 30 năm đổi mới, hội nhập và  phát triển văn học Việt Nam.
     2. Thành tựu văn học dịch ba mươi năm qua
     Trong 30 năm qua, cụ thể là từ năm 1986, văn học dich Việt Nam đã khác xưa rất nhiều. Có thể nói chưa bao giờ thị trường sách văn học dịch lại phong phú, đa dạng và cặp nhật như hiện nay. Ta có thể dễ dàng nhận ra điều này khi đến các quầy sách văn học của các nhà sách tại Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh và các thành phố khác, khi ở đó thị phần sách văn học dịch rất cao, khoảng trên 50%, có ý kiến cho rằng còn cao hơn thế, phải tới 70-80%. Đặc biệt các tác phẩm văn học dịch đương đại càng ngày càng được cặp nhật rất nhanh và kịp thời. Nhiều tác phẩm văn học nước ngoài, nhất là những tác phẩm được giải thưởng, kể cả giải Nobel, đã nhanh chóng có mặt qua các bản dịch tiếng Việt ở Việt Nam. Nếu như trước kia người đọc Việt Nam chỉ được đọc những tác phẩm của các nền văn học lớn như Trung Quốc, Nga, Anh, Pháp, thì trong mấy chục năm qua và hiện nay người đọc có cơ hội được đọc các tác phẩm văn học của rất nhiều nước khác nữa trên thế giới mà lâu nay hầu như chưa được biết đến tại Việt Nam, như: Nhật Bản, Hàn Quốc, Ấn Độ, các nước đông Âu vv… Các tác phẩm văn học được dịch sang tiếng Việt cũng ngày càng phong phú về thể loại và đề tài, giúp người đọc Việt Nam tiếp cận toàn diện hơn, sâu sắc hơn với văn học thế giới, đồng thời tạo điều kiện cho văn học Việt Nam hòa nhập với văn học thế giới. Số lượng người đọc Việt Nam mến mộ văn học nước ngoài cũng ngày càng tăng, điều này được thể hiện ở sức mua và việc tái bản các tác phẩm văn học nước ngoài đã được dịch sang tiếng Việt.
      Kể từ khi Việt Nam thực hiện đổi mới và hội nhập với thế giới, các tác phẩm văn học Việt nam được giới thiệu ra nước ngoài ngày càng nhiều hơn và đến được nhiều nước khác nhau trên thế giới. Tuy nhiên đó chủ yếu mới là kết quả của những nỗ lực đơn phương, thậm chí của cá nhân, những nỗ lực không có bài bản và chủ yếu là dịch sang tiếng Anh và tiếng Pháp rồi sau đó tiếp tục dịch sang các ngôn ngữ khác, việc trực dịch còn rất hạn chế. Đã có những tín hiệu đáng mừng sau Đại hội IX Hội Nhà văn Việt Nam. Truyện Kiều song ngữ Việt – Nga  đã được ấn hành năm ngoái và gần đây nhất, ngày 1 tháng 5 năm 2016, tại Berlin, truyện Kiều song ngữ Đức – Việt được tái bản đã ra mắt bạn đọc.  Một số tác phẩm văn xuôi và thơ đã được dịch sang tiếng Nhật, tiếng Hàn Quốc, tiếng Ba Lan và các ngôn ngữ khác là những tín hiệu này. Việc Hội Nhà văn Việt Nam, một số nhà xuất bản đã ký được hợp đồng dịch thuật và xuất bản với một số đối tác nước ngoài cũng là những tín hiệu vui như vậy. Các sự kiện thành lập Trung tâm dịch thuật Hội Nhà văn Việt Nam và ba hội nghị quốc tế quảng bá văn học Việt Nam tổ chức trong những năm gần đây là những nỗ lực to lớn của Hội Nhà văn Việt Nam trong lĩnh vực này. Việc Khoa Văn học và Ngôn ngữ Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh vừa ấn hành cuốn thứ ba Văn học Việt Nam và Nhật bản trong bối cảnh toàn cầu hóa là nỗ lực đáng ghi nhận trong việc phấn đấu mở rộng quan hệ giữa văn học Việt Nam và thế giới, trong trường hợp này là văn học Nhật Bản. Cuốn sách Lục Vân Tiên cổ tích truyện gồm hai tập, bằng ba thứ tiếng Anh, Pháp, Việt, do Nhà xuất bản Văn hóa – Văn nghệ tp. Hồ Chí Minh vừa ấn hành lại là một điểm nhấn cho văn học dịch.
        Hội đồng Văn học dịch Hội Nhà văn Việt Nam với sự tham gia của các dịch giả từng trải, có bề dày thành tựu dịch thuật, đã làm việc có trách nhiệm, công tâm, hoàn thành nhiệm vụ được giao. Trong những năm vừa qua, trên cơ sở đề xuất của Hội đồng Văn học dịch, Ban chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam đã trao giải thưởng cho hàng loạt tác phẩm dịch. Đó là :  Faust, kịch thơ của đại văn hào Đức Goethe, Quang Chiến dịch (2002); Đàn hương hình, tiểu thuyết của Mạc Ngôn (Trung Quốc), Trần Đình Hiến dịch (2003); Quỷ thành, tiểu thuyết của Giả Bình Ao (Trung Quốc), Lê Bầu dịch (2004); Cuộc đời của Pi, tiểu thuyết của nhà văn Canađa Yann Martel, Trịnh Lữ dịch, (2005; Khúc hát trái tim của nhà thơ thần đồng Mỹ Mattie Stepanek, Hữu Việt dịch (2007); Tên tôi là đỏ, tiểu thuyết của nhà văn Thổ Nhĩ Kỳ Orhan Pamuk, giải thưởng Nobel 2006, Phạm Viêm Phương và Huỳnh Kim Anh dịch (2008); Triệu phú khu ổ chuột, tiểu thuyết của nhà văn Ấn Độ Vikas Swarup, Nguyễn Bích Lan dịch (2010) ; Nông dân, tiểu thuyết của nhà văn Ba Lan Wladyslaw St. Reymont, Nobel năm 2024,  Nguyễn Văn Thái dịch (2013) ; Cuộc chiến đi qua của Kanta Ibragimov, văn học Nga, Đào Minh Hiệp dịch (2014) ; Người đàn ông đến từ Bắc Kinh, tiểu thuyết của Henning Mankell, Nguyễn Minh Châu dịch (2015). Tập thơ Những ngôi sao băng  của 5 nhà thơ Nga do Thúy toàn dịch đã được nhận tặng thưởng năm 2005. Tiểu thuyết Quà của Chúa của nữ nhà văn Ba Lan Dorota Terakowska do Lê Bá Thự dịch (năm 2010) và tập thơ Bài hát ngày mai của nhà thơ Hàn Quốc Ko Un do Lê Đăng Hoan dịch (năm 2011) đã được nhận bằng khen của Hội Nhà văn Việt nam.
     Những tác phẩm dịch được giải thưởng và bằng khen của Hội Nhà văn Việt Nam là những tác phẩm có giá trị văn học và nghệ thuật cao. Có thể nói, dó là những tác phẩm đỉnh cao của văn học thế giới mà các dịch giả đã mang đến cho người đọc Việt Nam. Các nhà văn, các nhà lý luận phê bình văn học Việt Nam cũng được hưởng lợi rất nhiều từ những tác phẩm được chọn lọc kỹ càng này, nếu xét dưới gốc độ học thuật, ý tưởng, đề tài, văn phong và bút pháp.
     Nhìn chung, trong vài chục năm qua, văn học dịch càng ngày càng phát triển mạnh, luôn luôn cặp nhật, có nhiều đóng góp cho văn học nước nhà trong thời kỳ hội nhập. Các tác phẩm văn học dịch đã trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu của công chúng nước ta, và trên thực tế văn học dịch đã trở thành một phận không thể tách rời của văn học Việt Nam.
     3. Sai sót trong dịch văn học
     Những năm vừa qua trong văn học địch đã nẩy sinh nhiều sai sót khiến dư luận không yên tâm, thậm chí bức xúc. Có cuốn sách dịch bị người đọc kêu trời: Sách hay nhưng dịch sai kinh hoàng. Người ta bàn nhiều đến chất lượng dịch thuật, trình độ dịch giả, biên tập viên sách dịch và có lúc dư luận đã nói đến “thảm họa dịch thuật”. Một số bản dịch có sai sót đã được dư luận đưa ra mổ xẻ như Mật mã Da Vinci (của Dan Brown – Mỹ) , Lotlita của Vladimir Nabokov (Nga), Xứ Đông Dương (của Paul Doumer) và gần đây nhất cuốn Madam Nhu Lệ Xuân – Quyền lực Bà Rồng (của Monique Brinson Demery – Mỹ) vv… Hàng loạt cuộc hội thảo về văn học dịch và dịch văn học đã được tổ chức nhằm tìm ra nguyên nhân của những sai sót dịch thuật và bàn biện pháp khắc phục. Các cuộc hội thảo và trao đổi về dịch thuật đã góp phần giải tỏa nhiều vấn đề cho người đọc và người dịch. Tinh thần xây dựng trong việc phê phán những sai sót trong dịch thuật ngày càng được đề cao. Nhìn chung người phê phán chân thành, thực bụng, người dịch tiếp thu với tinh thần cầu thị. Thực ra đây là vấn đề không đơn giản, liên quan đến nhiều đối tượng, đối tác, không chỉ người dịch mà còn là các nhà xuất bản, các đơn vị liên kết, những người làm công việc mua bản quyền các tác phẩm văn học của các đối tác nước ngoài.
      Không bao biện, nhưng cũng phải nhìn nhận một thực tế là, sai sót trong dịch thuật là điều khó tránh khỏi, kể cả những  “cây đa cây đề” trong làng dịch. Tuy nhiên chúng ta, các dịch giả, các biên tập viên, các nhà xuất bản và những người làm công việc có liên quan đến văn học dịch phải nỗ lực phấn đấu hết mình để có được những cuốn sách dịch, những bản dịch hoàn hảo, đúng và hay, đáp ứng lòng mong mỏi của người đọc. Đồng thời chúng tôi, những người dịch cũng rất mong có được sự cảm thông và chia sẻ của công chúng người đọc đối với công việc nhọc nhằn và không tránh khỏi những sai sót, là dịch văn học.  
       4. Hướng đi cho văn học dịch và dịch văn học
     Như đã nói ở trên, theo thời gian, văn học thế giới vào Việt Nam ngày càng nhiều, thậm chí có lúc ồ ạt, chiếm lĩnh thị trường sách Việt nam. Điều chúng ta cần phải làm hiện nay là nâng cao chất lượng dịch thuật, lành mạnh hóa sách dịch, chọn đúng và chọn trúng sách để dịch. Tuy nhiên, chúng ta đang còn thiếu và còn yếu ở khâu đưa văn học Việt nam ra nước ngoài. Chúng ta đang trăn trở điều này và tìm cách khắc phục.
     Công bằng mà nói, cho đến nay sự xuất hiện của văn học Việt Nam trên văn đàn thế giới chưa xứng đáng với tầm cỡ của một đất nước có trên 90 triệu dân. Tại sao lại có hiện trạng này? Theo tôi có mấy nguyên chính sau đây:
     -  Chúng ta chưa có một đội ngũ, hay những lực lượng dịch giả đủ về số lượng và tốt về chất lượng để đảm dương công việc dịch thuật này.
     -  Dẫu đã có nhiều cố gắng song chúng ta chưa có một chiến lược dài hơi, một kế hoạch thật sự bài bản đủ sức huy động nhân tài vật lực cho việc quảng bá văn học Việt Nam ra nước ngoài.
     - Sự liên kết giữa các nhà xuất bản trong nước và nước ngoài trong việc dịch và ấn hành các tác phẩm văn học Việt Nam còn rất thiếu và rất yếu. Chúng ta chưa có những biện pháp hữu hiệu nhằm lôi kéo các nhà xuất  bản nước ngoài vào cuộc, để họ kề vai sát cánh với chúng ta. Ngay cả đối với các nhà xuất bản trong nước chúng ta cũng chưa có những biện pháp khuyến khích, kích cầu.
       Tháng tư vừa rồi, bà Claudia Kaiser, phó chủ tịch Hội sách lớn nhất thế giới Frankfurt, vừa có chuyến sang Việt nam tham quan Hội sách TP. Hồ Chí Minh lần thứ chín. Bà đã đưa ra một số gợi ý theo tôi là khá thú vị đối với việc đưa văn học Việt Nam, cụ thể là sách Việt nam vươn ra khu vực và thế giới. Bà gợi ý như sau :
      Có nhiều cách để cải thiện tình trạng này.  Hội sách Frankfurt của Đức có thể là một điểm khởi đầu tuyệt vời. Cả các NXB và cả các đơn vị xuất bản tư nhân Việt Nam đều nên đến Hội sách Frankfurt. Chúng ta có thể làm việc theo lộ trình để từng năm các đơn vị sách của các bạn góp mặt ở sự kiện quốc tế này. Chẳng hạn năm ngoái, chúng tôi có một diễn giả Việt Nam tham gia buổi trò chuyện về vấn đề bản quyền quốc tế, cùng với các diễn giả nước ngoài. Đó là một điểm khởi đầu tốt đẹp.
     Ngoài việc cần có khu gian hàng lớn hơn, sẽ tốt hơn cho xuất bản Việt nếu các bạn mang một số nhà văn sang diễn thuyết tại Frankfurt, hoặc tổ chức một số sự kiện về văn chương và xuất bản. Các bạn cũng có thể bán bản quyền những tác phẩm mà các bạn sở hữu trên mạng internet quốc tế. Nếu tiếp tục nỗ lực vài năm theo hướng này, Việt Nam có thể được xem xét để trở thành Khách mời danh dự tại Hội sách Frankfurt...
     Theo tôi, đây là một gợi ý hay, một đầu ra cho văn học Việt Nam mà chúng ta cần tham khảo, khai thác và tận dụng.
     Tôi đã nhiều lần nhấn mạnh: Có ba lực lượng dịch giả có thể đảm đương nhiệm vụ giới thiệu văn học Việt Nam ra nước ngoài, đó là: Các dịch giả Việt Nam ở trong nước, các dịch giả Việt Nam hiện đang sinh sống ở nước ngoài và các dịch giả là người nước ngoài thông thạo tiếng Việt.    
     Để đưa các tác phẩm văn học Việt Nam ra nước ngoài chúng ta phải biết tổ chức và sử dụng có hiệu quả ba lực lượng dịch giả nói trên, phải có những biện pháp cụ thể nhằm tăng số lượng và chất lượng của đội ngũ này. Chế độ nhuận bút và các chế độ đãi ngộ khác phải tương xứng với công sức mà họ phải bỏ ra, phải “đáng đồng tiền bát gạo” thì mới khuyến khích họ. Hàng năm nhà nước nên dành một khoản tiền thích hợp cho mục đích giới thiệu văn học Việt Nam ra nước ngoài, như nhiều nước đã và đang làm. Đây là một hình thức đầu tư chiều sâu có hiệu quả thiết thực và mang lại lợi ích lâu dài.
     Về lâu dài nhà nước ta cần phải có chiến lược và những chính sách hữu hiệu phục vụ đắc lực cho chiến lược giới thiệu văn học Việt Nam ra nước ngoài.
     Tôi hy vọng sẽ đến ngày văn học Việt Nam ồ ạt ra nước ngoài, như văn học nước ngoài đang ồ ạt vào Việt Nam, đầu vào và đầu ra của văn học nước ta sẽ được cân đối.
    
       II.  NHỮNG CÔNG VIỆC CHUYÊN MÔN CẦN LÀM TRONG DỊCH VĂN HỌC
1.      Tiêu chí dịch văn học
       Một số người nói : Dịch thuật là việc chuyển ngữ văn bản hay diễn ngôn từ ngôn ngữ gốc thành văn bản hay diễn ngôn có ý nghĩa tương đương trong ngôn ngữ dịch. Còn tôi  nói : Dịch văn học là tái tạo một cách nhuần nhuyễn nguyên tác bằng ngôn ngữ khác. Để trở thành một dịch giả văn học người dịch phải giỏi ngoại ngữ và giỏi tiếng Việt, có phông văn hóa rộng.
     Theo tôi, tiêu chí của dịch văn học là: đúng và hay. Đúng với nội dung, đúng với hình thức, đúng với văn phong của bản gốc (hoặc của tác giả). Còn “hay” chính là nói đến bản dịch tiếng Việt phải thuần Việt, phải được Việt hóa nhuần nhuyễn, phải tìm cho được những từ, những câu, những cụm từ, cách hành văn đắc địa nhất, đúng nhất cho bản dịch tiếng Việt, gây cho người đọc cảm giác đây là bản gốc tiếng Việt chứ không phải là bản dịch. Chẳng hạn cụm từ Xin cạch đàn ông ! Từ cạch ở đây là từ thuần Việt, rất đời thường, đúng với văn cảnh, là từ đắc địa và hay. Sáng tạo, sáng suốt của người dịch là ở chỗ này. Đúng và Hay là yêu cầu và cũng là thước đo thành công của một bản dịch. Người ta gọi người dịch hoàn hảo là người dịch “tàng hình” có lẽ là vì như vậy. Tất nhiên, thông qua cách hành văn (giọng điệu), cách dùng từ, người dịch có thể lồng “cái tôi” của mình vào bản dịch. Theo tôi “Việt hóa” hoặc “bản địa hóa” phải trong tinh thần như vậy, nhưng không được đi chệch tiêu chí đúng (với bản gốc). Chúng ta là người dịch, chúng ta không được vượt khỏi cái “khung bản gốc”.
         Trong dịch thuật, bao giờ người dịch cũng không thể tránh khỏi những khó khăn, vì ở vị thế thụ động. Tôi vẫn thường nói, “tác giả viết những gì mình biết, còn dịch giả phải dịch tất cả những gì tác giả viết”. Cho nên, đúng ra, người dịch phải am tường, phải tinh thông mọi thứ trên đời, có như vậy thì mới chuyển tải đúng và hay nội dung và hình thức của tác phẩm mình dịch. Người dịch sẽ gặp khó khăn khi phải dịch những vấn đề, những lĩnh vực mình không am hiểu, thậm chí không biết. Phông văn hóa rộng, biết nhiều, hiểu nhiều thì người dịch sẽ tự tin trong công việc dịch thuật, tránh được những sai sót không đáng có. Những lỗi dịch trong cuốn sách mới xuất bản gần đây có tiêu đề  “Madam Nhu Trần Lệ Xuân – Quyền lực Bà Rồng” là một thí dụ. Để tìm cho được một từ hoặc một cụm từ tiếng Việt tương đương đắc địa trong khi dịch lắm khi người dịch phải trăn trở, mất ăn mất ngủ. Người ta bảo “nghề dịch  lắm công phu” có lẽ là vì như vậy
     Cũng cần phải nhận thức rằng, một dịch giả chuyên nghiệp phải biết cách thích nghi với mọi cách tân, mọi bút pháp mới, mọi thể nghiệm của nhà văn. Cái khổ của người dịch là ở đó, không được yêu cầu, không được đòi hỏi, luôn luôn ở vị thế thụ động, luôn luôn phải thích nghi. Nhưng cái tài của người dịch cũng là ở đó, viết kiểu gì, văn phong gì, bút pháp gì, thể nghiệm gì thì tôi, tức người dịch, cũng dịch đúng và dịch hay. Để làm được vậy, người dịch phải qua nhiều trải nghiệm, phải chịu học, chịu đọc, chịu dấn thân. Ngoài ra, người dịch cũng rất cần người đọc thấu hiểu và thông cảm với công việc nhiều công phu, lắm nhọc nhằn, đó là dịch văn học.
2. Tôn trọng nguyên tác
      Theo tôi “tôn trọng nguyên tác” là nguyên tắc bất di bất dịch trong dịch thuật. Như đã nói ở trên, bản dịch không được vượt ra khỏi cái khung bản gốc. Nếu không tôn trọng nguyên tác thì đừng gọi đó là bản dịch hay tác phẩm dịch nữa. Đây là lương tâm và trách nhiệm của người dịch, đây là yêu cầu của mỗi tác giả và đương nhiên đây là đòi hỏi của độc giả. Chẳng có độc giả nào lại thích đọc “bản dịch” không tôn trọng nguyên tác.
      Nói chung người dịch phải trung thành với nguyên tác. Tác giả viết như thế nào thì mình dịch đúng như vậy, nhân vật của tác giả “nói hay” thì ta dịch “nói hay”, nhân vật của tác giả “nói dở” thì ta dịch “nói dở”, họ chọc ghẹo thì mình phải dịch chọc ghẹo, họ viết tục thì đúng ra ta phải dịch tục, y như nguyên tác. Chẳng hạn, hai nhân vật đầu trộm đuôi cướp nói chuyện với nhau, nói toàn những từ tục tĩu, bẩn thỉu, tởm lợm, thì đó là chuyện bình thường, vì đó là tính cách, tư chất của lũ người như vậy, chả nhẽ khi dịch ta lại phải sử dụng những ngôn từ dễ nghe hơn, không cẩn thận có khi lại biến bọn họ thành “những nhân vật tốt”. Đúng ra thì ta phải “nhìn thẳng vào sự thật”, nghĩa là dịch đúng. Tuy nhiên, Việt Nam là nước thuộc văn hóa phương Đông, người đọc không ưa dùng những từ quá tục tĩu, quá thô lỗ thậm chí bẩn thỉu trong văn bản, cho nên người dịch cũng phải tính đến yếu tố này khi dịch những từ, những cụm từ mà ta gọi là “rất nhạy cảm”, có nghĩa là trong một số trường hợp ta nên “mềm hóa” khi dịch. Thú thực, trong một số trường hợp tôi đã làm như vậy. Thí dụ: Trong truyện ngắn Vườn bách thú (Tập truyện Con voi, Phương nam Book - NXB Hội Nhà văn, 2013) thay vì viết toạc móng heo như trong nguyên bản một từ tục tĩu tôi đã viết thế này: “- Đ. Mẹ ông!” (tập truyện Con voi, trang 195). Tất nhiên sử dụng từ nào, cụm từ nào còn tùy thuộc vào văn cảnh nữa. Và cũng xin nhớ rằng, tôn trọng nguyên tác không có nghĩa là dịch bám từng chữ một cách máy móc. Cho nên mới có người nói: “Dịch sát từng chữ là cách tốt nhất để dịch sai hoàn toàn”.
            3. Chọn đúng và chọn trúng
      Khi bắt tay vào dịch một tác phẩm người dịch phải nắm bắt được hồn cốt của tác phẩm, văn phong của tác phẩm (giọng điệu), văn hóa của tác phẩm… để rồi có cách tiếp cận tác phẩm, chuyển ngữ tác phẩm hiệu quả nhất. Người dịch không thể, thậm chí không được, bám vào nguyên tác một cách máy móc. Chẳng hạn trong các tiểu thuyết và truyện ngắn tôi dịch có rất nhiều câu thành ngữ, tục ngữ, phương ngữ của Ba Lan, thường chỉ người Ba Lan mới hiểu được ý nghĩa của chúng. Cho nên khi dịch sang tiếng Việt tôi phải tìm cho được những câu thành ngữ, tục ngữ tương thích của Việt Nam để cho người Việt hiểu. Xin lưu ý, tương thích ở đây còn có nghĩa là phải phù hợp với văn cảnh. Trong bản dịch tiếng Việt không thể cho một nhân vật nào đó trong tiểu thuyết Ba Lan nói câu “vắng như Chùa Bà Đanh” để thay thế cho một câu thành ngữ Ba Lan có ý nghĩa “vắng” tương tự. Vì tại sao ở Ba Lan lại có Chùa Bà Đanh?! Vô lý. Ngoài ra, trong dịch thuật việc tra từ điển cũng phải hết sức thận trọng. Một từ trong từ điển thường có nhiều nghĩa, có khi cả chục nghĩa khác nhau, người dịch phải biết chọn nghĩa nào thích hợp nhất, đúng nhất, đắc địa nhất với văn cảnh để sử dụng, chứ không thể tra từ điển một cách máy móc, nghĩa là phải chọn từ thật đúng và thật trúng. Người dịch từng trải, hiểu nhiều, biết lắm, phông văn hóa rộng, thì càng tự tin, càng thuận lợi trong việc chọn đúng và chọn trúng như đã nói trên.
      4. Sách sạch và tiêu chí chọn sách để dịch
     Lâu nay ta vẫn thường được nghe các cụm từ : thực phẩm sạch, rau sạch, cá sạch, thịt sạch, củ quả sạch vv…  Nhưng gần đây xuất hiện cụm từ sách sạch, thoạt nghe có vẻ lạ tai nhưng hoàn toàn có lý khi trên thị trường sách xuất hiện những cuốn sách không lành mạnh, độc hại với người đọc nhất là những người đọc nhỏ tuổi. Đó là những cuốn sách kích động bạo lực, đồi trụy,  không hợp thuần phong mỹ tục của Việt nam, truyện kinh đị, tiểu thuyết võ hiệp, diễm tình, ngôn tình vv…  Đến nỗi ông Chu Văn Hòa, Cục trưởng Cục xuất bản, gần đây đã tuyên bố sẽ ráo riết kiểm duyệt các đầu sách để đảm bảo “sách sạch”, “thực phẩm sạch” về tinh thần cho độc giả Việt nam. Có thể ví dịch giả văn học như người nội trợ đi chợ sách, mua các "món sách" để chuẩn bị bữa "cơm sách" cho người đọc thưởng thức. Bữa "cơm sách" có ngon lành, có béo bổ, có an toàn đối với người đọc hay không hoàn toàn phụ thuộc vào việc dịch giả - người nội trợ, có phải là dịch giả - "người nội trợ thông thái" hay không. Bởi vì, ở cái chợ bạt ngàn sách văn học với đủ các thể loại đề tài, sách có giá trị, sách hay, sách dở, thậm chí sách độc hại đều có, chọn sách nào cho đúng và cho trúng để dịch hoàn toàn phụ thuộc vào cái tâm, cái tầm và cái tài của dịch giả. Tiêu chí chọn tác phẩm văn học để chuyển ngữ của tôi là : tác phẩm hay, tôi thích, và tôi cảm nhận bạn đọc của tôi cũng sẽ thích. Tác phẩm hay là tác phẩm có giá trị nhân văn, giá trị văn học nghệ thuật cao, để lại nhiều ấn tượng và cảm xúc cho người đọc và tất nhiên đó phải là "sách sạch". Chọn được một cuốn sách ưng ý để dịch là người dịch đã thành công đến một nửa rồi. Tóm lại, mỗi dịch  giả văn học phải là một "người nội trợ thông thái" trong dịch thuật và sách dịch của chúng ta phải là "sách sạch". 
     5. Lời đề nghị gửi Ban chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam
     Trong báo cáo tổng kết nhiệm kỳ VIII và phương hướng nhiệm vụ phát triển văn học nhiệm kỳ IX (2015 – 2020) của Ban chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam, mục 4 - Kiến nghị nêu rõ : Kiến nghị Nhà nước đưa văn học dịch và những người dịch văn học vào phạm vi điều chỉnh của Quy định Giải thưởng Hồ Chí Minh, Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật. Gần một năm trời kể từ ngày bế mạc Đại hội IX Hội Nhà văn Việt Nam đã trôi qua, chúng ta vẫn chưa thấy được kết quả của kiến nghị này. Đề nghị Ban chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam tiếp tục có những biện pháp thuyết phục và hiệu quả nhằm nhanh chóng biến kiến nghị nói trên thành hiện thực, đáp ứng lòng mong mỏi của các dịch giả văn học, đảm bảo sự công bằng giữa các hội viên Hội Nhà văn Việt Nam.