Vụ án “Lệ Chi viên” qua thời gian sáng tỏ, được xếp vào vào sự kiện oan khiên thảm khốc nhất của lịch sử dân tộc ta. Cái chết của vua Lê Thái Tông dẫn tới án tru di tam tộc Nguyễn Trãi-Nguyễn Thị Lộ, mãi còn day dứt tâm can những con người yêu nước và cương trực. Lịch sử đã minh oan cho cái chết tức tưởi của Nguyễn Trãi và Nguyễn Thị Lộ. Ấy vậy, dấu vết Nguyễn Thị Lộ đã dần bị xóa nhòa với thời gian. Không rõ nguyên cớ nào đã dẫn cụ Hoàng Đạo Chúc dành cả tâm lực tuổi già đi làm việc sáng tỏ và tôn vinh công sức bà lễ nghi học sĩ Nguyễn Thị Lộ. Vốn là nhà giáo và đã trải qua nhiều công việc khác nhau, khi về hưu, cụ phối hợp cùng tiến sĩ sử học Đinh Công Vĩ, tiến sĩ hán nôm Mai Hồng đi điền dã nhiều nơi, sưu tầm nghiên cứu nhiều tài liệu qua các gia phả, ngọc phả, qua nhiều truyền thuyết dân gian, tiến hành vận động thành lập Hội những người yêu kính Nguyễn Trãi-Nguyễn Thị Lộ, tổ chức Hội thảo khoa học về Nguyễn Trãi và Nguyễn Thị Lộ.



       NGƯỜI CƠM NHÀ VÁC TÙ VÀ HÀNG TỔNG

                                   VŨ TỪ TRANG
       
           Nhà giáo Hoàng Đạo Chúc kể, sự kiện năm 1980, Nguyễn Trãi được UNESCO công nhận là danh nhân văn hóa thế giới, càng thôi thúc cụ quyết tâm tập hợp những người cùng chí hướng minh oan và tôn vinh công trạng cho bà Nguyễn Thị Lộ. Để làm việc này, cụ đã tranh thủ sự giúp đỡ của Giáo sư- Anh hùnh lao động Vũ Khiêu, giáo sư sử học Phan Huy Lê, giáo sư sử học Đinh Xuân Lâm, giáo sư-thượng tướng Hoàng Minh Thảo, giáo sư Chu Quang Trứ, nhà sử học Dương Trung Quốc... Đồng thời lên kế hoạch tu bổ xây dựng ba khu tưởng niệm bà Nguyễn Thị Lộ. Đó là đền thờ Lệ Chi Viên (huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh) nơi xảy ra vụ án oan khiên. Đền thờ tại quê hương của bà, làng Hới (xã Tân lễ, huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình). Tu bổ đền thờ cũ ở Khuyến Lương (quận Hoàng Mai, Hà Nội), nơi một thời bà và Nguyễn Trãi từng sinh sống.

            Những năm trước, ai quan tâm đến ngôi đền thờ bà Nguyễn Thị Lộ ở Khuyến Lương, không khỏi ngậm ngùi. Ngôi đền nhỏ bé đã bị tàn phá nặng nề của thời gian và sự lãng quên của con người.“Góc thành Nam, lều một gian” có phải Nguyễn Trãi đã từng viết “Bình Ngô sách” tại đây? Nơi in dấu vết lịch sử bi hùng một thưở, sao bị bỏ hoang tàn như vậy? Trước sự xuống cấp trầm trọng của ngôi đền, cụ Chúc cùng hội những người yêu kính Nguyễn Trãi-Nguyễn Thị Lộ đã lặn lội đi kêu gọi những doanh nghiệp, những nhà hảo tâm góp tiền của và công sức để tu bổ, xây dựng lại ngôi đền cho xứng lòng mong mỏi của nhân dân. Như một cơ duyên, doanh nhân Nguyễn Hữu Đường, Tổng giám đốc Công ty Hòa Bình (Hà Nội) sẵn lòng đứng ra góp kinh phí xây dựng. Công trình được khởi công năm 2003, khánh thành năm 2004.

           Có đà thắng lợi bước đầu, cụ Chúc cùng thân chủ những người yêu kính Nguyễn Trãi-Nguyễn Thị Lộ lại mở cuộc vận động xây dựng ngôi đền bà Nguyễn Thị Lộ tại quê hương của bà, thôn Hải Triều (còn gọi là làng Hới chiếu) thuộc xã Tân Lễ, huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình. Làng quê yên bình nơi đây, ngỡ còn in dấu chân người con gái quê tài sắc, đã từng gánh những đôi chiếu cói đẹp nhất, tốt nhất của làng lên kinh kỳ Thăng Long, hòng tìm gặp người hiền tài góp công cứu quốc. Mối tình thơ mộng “Em ở Tây Hồ bán chiếu gon” đã mở ra nghiệp lớn, đồng thời mang họa lớn cho bà và ba dòng họ. Nghĩ đến bậc tiền nhân đầy oan khuất, cụ Chúc càng mong sớm xây dựng ngôi đền. Công trình khởi công năm 2005, khánh thành tháng 3-2009. Đền thờ nơi đây hòa nhập cùng cụm kiến trúc đình chùa khá nguy nga của làng, tạo thành một không gian tâm linh của làng xóm. Đặc biệt, pho tượng đồng toàn thân bà Nguyễn Thị Lộ cao 2m71, được dựng trên lầu thủy tạ giữa ao đền có hoa sen trắng đến mùa tỏa ngát hương thơm.

           Quá trình đúc pho tượng này cũng khá đặc biệt. Mọi người tham gia đúc tượng kể lại sự việc mang màu sắc tâm linh diệu kì. Buổi sáng làm lễ nổi lửa nấu đồng đúc tượng, trời quang mây tạnh. Bỗng từ đâu, mây đen vần vụ ùn ùn kéo về phủ kín bầu trời. Cả xưởng đúc ai nấy cùng lo lắng công việc không thực hiện được. Nhưng lạ lùng thay, khi mẻ đồng nấu chảy đỏ, thì mây đen và sấm chớp tự dưng cuốn đi đâu hết. Bầu trời trở nên quang quẻ kỳ diệu. Mọi người vô cùng hân hoan, như thấy trời đất ủng hộ việc làm lòng thành của họ. Hương khói và chiêng trống nổi lên, nhiều người tháo nhẫn vàng, vòng vàng thả vào nồi nấu đồng, mong góp chút lòng thành việc đúc tượng tiền nhân. Mẻ đồng cuối cùng vừa đổ đầy khuôn, cũng là lúc trời bừng nắng rực rỡ. Những đám mây trắng như những vạt áo của các nàng tiên nhẹ trôi trên bầu trời. Ai cũng như cảm nhận vong linh bà Nguyễn Thị Lộ về hoan hỉ với lớp con cháu hậu sinh yêu kính mình.

            Ngày nay, ai có dip về thăm Lệ Chi Viên (thôn Đại Lai, huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh), hẳn sẽ cảm kích khi thấy khu đền tưởng niệm Nguyễn Trãi-Nguyễn Thị Lộ xây dựng tôn nghiêm, khang trang. Động thổ năm 2006, cuối năm 2013 công trình được hoàn tất cơ bản. Ngôi nhà tiền tế, nhà thờ hậu cung, hai dãy nhà giải muống và tượng đài giọt lệ oan khiên trên trang sách mở, được dựng bên ao đền, như một dấu hỏi của lịch sử. Giữa sân đền, pho tượng bà Nguyễn Thị Lộ được tạc bằng đá cẩm thạch nổi bật giữa nền trời ngổn ngang mây bay.

           Để hoàn thành khu đền thờ Lệ Chi Viên, cụ Hoàng Đạo Chúc cùng bao thân chủ đã trải qua bao khó khăn, vất vả. Từ việc xin phép các cơ quan nhà nước cho xây dựng, đến việc vận động các doanh nghiệp, các nhà hảo tâm đóng góp tiền của, là một quá trình hi sinh bền bỉ. Những ngày xây dựng đền, người dân Lệ Chi Viên luôn thấy ông già tóc bạc dãi nắng dầm mưa theo sát từng bước chân người thợ. Những người thợ rất cảm kích, vì thấy cụ Chúc ăn cùng, ở cùng với họ, đốc thúc tiến độ thi công cho kịp thời hạn. Quá trình xây dựng, nhiều khách vãng lai ghé thăm, cũng sẵn lòng xin góp tiền, góp sức cho công trình mau hoàn thành. Lại có kẻ tâm địa không tốt, nghi ngờ và đặt điều không hay về cụ Chúc. Để tránh sự nghi kị, suy diễn về tiền bạc xây dựng, cụ Hoàng Đạo Chúc cùng các thân chủ đặt ra một nguyên tắc, là không trực tiếp quản lý tiền vốn xây dựng. Việc vận động các doanh nghiệp và các nhà hảo tâm được tiến hành theo phương thức xã hội hóa, giao từng công trình để doanh nghiệp và các nhà hảo tâm trực tiếp xây dựng và quản lý đồng tiền công đức của mình. Cụ Chúc cùng thân chủ của hội chỉ là những người giám sát tiến độ thi công, hướng dẫn các đơn vị thi công theo đúng tiến độ công trình.

             Có một sự cố về tiền bạc trong quá trình xây dựng khu đền Lệ Chi Viên, cụ Hoàng Đạo Chúc còn băn khoăn mãi. Đó là đợt vào Ngũ Hành Sơn (Đà Nẵng) đặt pho tượng bà Nguyễn Thị Lộ tạc bằng đá cảm thạch, một nhân vật xin đưa cụ Chúc vào tiếp xúc vị cán bộ cao cấp của thành phố Đà Nẵng. Chả là vị này biết tin việc xây dựng khu đền Lệ Chi Viên, với lòng thành kính xin công đức một khoản tiền vào quỹ xây dựng. Khi nhận số tiền công đức đó, nhân vật dẫn đường kia đòi ngay mười phần trăm tiền hoa hồng. Cụ Chúc quá bất ngờ với hành vi đó. Mà nhân vật đòi tiền hoa hồng lại chính là người quê Lệ Chi Viên. Cụ Chúc thật sự bị sốc. Vì kể từ ngày khởi công xây dựng, cụ cùng bao thân chủ chưa mảy may lạm dụng một đồng vốn xây dựng. Ai cũng chỉ biết góp công sức, không chút tính toán. Cụ và mọi người đều nghĩ, nếu dính vào một đồng của quỹ công đức, thì tự thấy có lỗi lớn. Trở về Lệ Chi Viên, cụ Chúc buộc phải báo cáo lại sự việc này trước ban quản lý xây dựng. Thế là xảy ra xung đột giữa nhân vật dẫn đường nọ và cụ Chúc. Càng nghĩ, cụ càng thấy buồn. Cụ nghĩ, đã phát tâm phát đức đi làm việc tôn vinh tổ tiên, mà lại lợi dụng tiền bạc, thì thật xấu xa.

             Cụ Chúc tâm sự, có người không hiểu, đã hỏi, sao bao năm cụ cứ “cơm nhà vác tù và hàng tổng” như vậy? Cụ không muốn giải thích. Cụ chỉ tâm niệm, mình là người dân thường, làm được chút gì lưu giữ công trạng và tôn vinh bậc tiền nhân, thì nên làm. Cụ mong lớp con cháu sau này không quên công ơn các bậc tiền nhân. Giản dị thế thôi. Còn họ chưa hiểu, thì rồi họ dần hiểu tâm nguyện của mình.

             Bây giờ, sau mấy chục năm theo đuổi ước nguyện tôn vinh công trạng các bậc tiền nhân một thời bị oan khất, cụ Hoàng Đạo Chúc cùng các thân chủ đã xây dựng hoàn thành ba cụm đền thờ Nguyễn Trãi-Nguyễn Thị Lộ. Ba công trình tâm linh góp phần tôn vinh ba vùng quê một thời bị bỏ quên. Công trình đền thờ Lệ Chi Viên đã được cấp bằng di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh. Nhiều ý kiến cho rằng, công trình này rất xứng tầm di tích lịch sử quốc gia.

            Trong buổi lễ khánh thành đền thờ Lệ Chi Viên, thay mặt Ban vận động xây dựng của Hội những người yêu kính Nguyễn Trãi-Nguyễn Thị Lộ, cụ Chúc cảm ơn các cơ quan đoàn thể, các doang nghiệp, các nhà hảo tâm và bà con Đại Lai-Lệ Chi Viên đã góp sức xây dựng khu đền tưởng niệm thành công. Cụ trân trọng chuyển giao công trình có ý nghĩa thiêng liêng này cho bà con xã Đại Lai tiếp tục quản lý, duy tu bảo dưỡng, để quần thể di tích mãi tồn tại và phát huy ý nghĩa. Người dân Lệ Chi Viên thầm cảm ơn cụ Chúc. Họ biết, với tâm huyết của cụ, làng xóm đã có công trình lịch sử thiêng liêng này.

             Cụ Hoàng Đạo Chúc được nhiều người yêu qúy, gọi là nhà giáo. Thời trẻ, cụ đã trải qua nhiều công việc. Một thời gian dài, cụ làm nghề dạy học. Có thời gian, cụ  về làm công tác đoàn thể tại cơ quan tôi công tác. Hồi ấy, cụ như mờ mịt giữa một tổ chức đang trong thời kỳ cải tổ, đổi mới. Công việc dạo ấy hình như không phù hợp với cụ. Khi biết tin cụ theo đuổi ước vọng vận động xây dựng tu tạo ba ngôi đền lịch sử, tôi thật nể trọng. Công việc đã thành công, tôi thêm tin, ở đời còn cần có những người “cơm nhà vác tù và hàng tổng”.