Ai từng
cộng tác với Trần Tuấn Hiệp đều biết rõ điều này: Trong mỗi bộ phim anh đảm nhiệm
hầu như gần hết các vai trò: tác giả kịch bản, chọn cảnh và chọn người để đưa
vào ống kính (chỉ đạo trên trường quay), dựng phim, chọn nhạc, viết lời bình.
Nhiều trường hợp anh đã giằng lấy camera trong tay quay phim để kịp thời ghi được
một hình ảnh như ý muốn. Việc anh bám sát để bày vẽ, chỉ bảo cho người ghi hình
phải quay thế này, phải làm động tác máy thế kia, phải sử dụng nguồn sáng trời
hay nguồn sáng đèn…, anh cũng đã “lấn sân” công việc của tay quay rất nhiều.
TRẦN TUẤN HIỆP NHÌN THẤY
VẺ ĐẸP TỪ NGƯỜI THẬT VIỆC THẬT
TÔ HOÀNG
Tôi đã may mắn có dịp theo Trần Tuấn
Hiệp khi anh từ bên báo “Thế giới Điện ảnh” chuyển sang Ban Văn nghệ - VTV (vào
mùa hè năm 1997) ghi hình những cuốn phim phóng sự, hoặc tài liệu chân dung đầu
tiên. Tính từ ngày đó cho tới hôm nay, không thể phủ nhận được, Trần Tuấn Hiệp
đã đạt rất nhiều kỷ lục: Đi nhiều cây số nhất. Đi xa nhất. Đạt thời lượng màn
hình lớn nhất tính gộp tất cả những bộ phim anh đã làm. Tôi mạnh dạn hơn, xin
nêu một kỷ lục khác: Làm phim ít tốn kém nhất với chi phí ít nhất mà đạt hiệu
quả cảm xúc rất đáng ghi nhận.
Trở lại các chuyến đi cùng Hiệp khi anh quay những bộ
phim đầu tiên. Dạo ấy (và chắc bây giờ cũng vậy) tài vụ của VTV không hào phóng
gì khi cấp tiền vé máy bay, vé xe đò, tiền lưu trú cho một nhóm 4, 5 người bay
từ Hà Nội vào Tp Hồ Chí Minh, đi tiếp lên Đà lạt hoặc xuống Cần Thơ, Bến Tre…
quay một chân dung, hoặc một phóng sự dài chừng trên dưới 20 phút. Mà Hiệp- như
anh tâm sự - lại muốn tìm đề tài ở những vùng đất lạ chứ không muốn dẫm chân
lên những gì đã trở thành sáo mòn.
Vào những năm tháng ấy, phóng viên truyền hình VTV ở
Hà Nội xuất hiện ở phương Nam Nam Nam Nam
Tìm hiểu mới hay, cái “tài” trước tiên của Hiệp là xòe
ra 3, 4 đề cương và thuyết phục “sếp” to “sếp” nhỏ sao để cho anh trong một lần
xuất quân quay luôn ba, bốn phim. Quay xong, dựng xong nghiệm thu một thể. Đồng
tiền chi ra như vậy được dư dả hơn. Càng dư dả hơn nữa, nếu trang bị thật gọn
nhẹ: Máy quay mượn cơ quan Thường trú VTV tại Tp Hồ Chí Minh. Nhóm quay chỉ gồm
2 người. Máy ghi âm đồng bộ không có. Hiệp mua một chiếc cần câu tre đâu đó ở
phố Hàng Bè, Hàng lược Hà Nội- thứ cần câu ống nọ đút vào ống kia gọn nhẹ, buộc
thêm cái mic vào và Hiệp kiêm luôn nhân viên ghi âm. Còn những anh bạn ghi hình
ư? Hiệp tận dụng “người nằm vùng” là Quốc Thành ( bạn đồng khóa với Hiệp ở Trường
Sân Khấu- Điện ảnh Hà Nội, lúc đó đang là tay máy quay phim truyện loại cứng cựa
thuộc Hãng phim Giải Phóng ở Tp Hồ Chí Minh. Nếu Quốc Thành bận, thì kéo theo
Nguyễn Văn Tuấn, tay quay từ VTV. Chấm hết
!
Cái “tài” thứ hai của Hiệp- dần dà đã trở thành phong
cách riêng của anh: Dù làm phim phóng sự-tài liệu- không giống với nhiều đồng
nghiệp khác chỉ chăm chắm lo gột dựng những việc, những người được kể; nội dung
hoặc tư tưởng chủ đề sự việc hoặc mẫu người là đối tượng ghi hình, Hiệp hết sức
quan tâm, chăm chút, giành nhiều tâm sức cho phần hình ảnh (góc quay, ánh sáng,
động tác máy…) của bộ phim tương lai. Anh trực tiếp ngắm vi-dơ, hỏi tỉ mỉ quay
phim ý định xử lý máy quay, cùng quay phim chăm lo tới từng chi tiết vặt vãnh sẽ
lọt vào ống kính. Nói không ngoa rằng, Hiệp đã bắt quay phim “lên bờ xuống ruộng”;
đã “hành” quay phim đến toát mồ hôi hột, đến “bỏ bữa trưa, lần lưa bữa tối”.
Nhiều lúc tôi có cảm giác đến ghi hình phim truyện (dĩ nhiên là tôi nói đến
phim truyện truyền hình nhiều tập hiện nay) đạo diễn cũng không đầu tư nhiều
công sức, thời gian cho mỗi khuôn hình như thế. Trần Tuấn Hiệp đòi hỏi người cộng
tác với mình (nhà quay phim) lao động với một cường độ cao, còn bởi lẽ Hiệp như
gã đi buôn luôn luôn thấp thỏm vì lo đồng vốn của mình (phim nháp quay được)
không đủ để anh thỏa mãn những mặt hàng đủ dáng vẻ anh mua vào, bán ra.
Trần Tuấn Hiệp đã “hành tội “ Quốc Thành, Nguyễn Văn
Tuấn và sau này một số tay máy khác đến “đổ mồ hôi, sôi nước mắt” như thế,
nhưng anh em đều tự giác, vui vẻ và mau mắn nỗ lực thực hiện đến cùng những yêu
cầu của Hiệp. Lý do đơn giản: Vì Hiệp cũng xốc vác, năng nổ, cũng hết lòng với
từng ý tưởng, từng cảnh quay và chính nhiệt tình, tình yêu và ý thức trách nhiệm
đối với từng khuôn hình, từng trường đoạn phim của người đạo diễn không chỉ đã
cuốn hút, đã truyền lửa cho những tay quay bạn hữu mà còn tạo cho người cộng
tác của mình cảm giác, họ đích thực trở thành đồng tác giả của bộ phim tương
lai. Điều này có lẽ đã là một trong những bí quyết thành công ở các bộ phim của
Trần Tuấn Hiệp
Với những phóng sự dài hơi sau này như “Ký sự biển đảo”,
“Ký sự mùa thu vàng” cũng vậy. Nhiều tay quay trẻ làm phim dài ngày, dài tập với
Hiệp đã tâm sự với người viết những dòng này: “Đi với anh Hiệp em rút ra được
bao điều bổ ích cho công việc ghi hình của một người quay phim phóng sự-tài liệu”.
”Thật là một khóa học quý giá. Trường sở không có điều kiện và kinh nghiệm để dạy
chúng em thế nào là quay phim phóng sự, tài liệu như anh Hiệp”. Có tay máy trẻ
còn đi xa hơn thế: “Cũng vẫn là em quay thôi, nhưng vào phim của anh Hiệp chúng
sống động, tươi tắn, mang hồn cốt rõ ràng. Còn với đạo diễn khác vẫn hình ảnh của
em, sao trở nên chệch choạc, rời rạc, khô rang, hệt như người khác quay!”.
Trong những bộ phim phóng sự, phim chân dung của Trần
Tuấn Hiệp, Người và Việc đan quện vào nhau nhưng bao giờ Người cũng là cái đích
nhắm tới. Mọi quan sát, chộp bắt chi tiết đều sắc sảo, tinh tế; đường giây dẫn
đắt rõ ràng; kết cấu chặt chẽ; lời bình dung dị nhưng sâu sắc có sức khái quát
cao… Nhiều người nói Trần Tuấn Hiệp đã mang cặp mắt, cách cảm thụ và diễn đạt của
nhà báo để làm phim phóng sự, tài liệu. Có gì tách bạch nhỉ, giữa nhà báo và
người làm phim thể loại người thật việc thật đây? Quả là Trần Tuấn Hiệp đã từng
tốt nghiệp Khoa Lý luận Phê bình Trường Sân khấu- Điện ảnh Hà Nội. Sau đó nhiều
năm liền anh là phóng viên của tờ tạp chí “Thế giới Điện ảnh”. Ấy thế nhưng đã
từng có nhiều nhà báo viết, nhà báo nói, nhà báo hình được đào tạo đúng “quy
lát” bài bản của ngành báo, nhưng phim của họ vẫn khô rang, vẫn rời rạc, không
tránh khỏi cung cách “gom” tất cả những gì nghe và nhìn thấy để thành một bộ
phim. Trần Tuấn Hiệp hình thành và tác nghiệp một cách khác. Theo ức đoán của
riêng tôi, ngay khi học lý luận, phê bình phim, anh đã rất chịu khó ngó nghiêng sang các lĩnh
vực khác của quy trình làm phim; anh đã ngẫm nghĩ, mày mò để tìm cho ra cái hạt
nhân của thứ nghệ thuật tổng hợp này nằm ở chỗ nào. Còn khi viết bài phê bình
phim, phải la cà nhiều qua các phim trường, gặp gỡ trò chuyện với đạo diễn, nhà
biên kịch, tay quay, diễn viên- đặc biệt khi xem phim của họ, chắc hẳn trong
anh đã bùng nổ những cuộc tranh cãi về cái được, cái chưa được và tuy không nói
ra nhưng anh đã thầm cười vào mũi họ vì những gì ngô nghê, ngớ ngẩn, tầm tầm
hàng xén họ đã mắc phải để thầm ao ước có ngày anh được …ra tay.
Đối với Trần Tuân Hiệp- kịch bản dành cho một bộ phim
Phóng sự- Tài liệu chỉ là một cái cớ, một sự phác hoạch, một dự cảm chợt nẩy,
giống như một góc phương vị của một con đường cần đi, sẽ phải đi. Sự việc, kể cả
bản thân con người là sự đổi thay từng ngày từng giờ. Sự phong phú, phức tạp,
những diễn tiến, những biến động… nằm tất cả ở phía trước. Và chính những gì đột
ngột, bất ngờ nhất mới là điều thú vị, cái đặc sắc mà ống kính cần chộp bắt cho
được, đồng thời đấy cũng là những món ăn màn ảnh ngon nhất mà người xem chờ đợi.
Kịch bản của tất cả những bộ phim ngắn hoặc dài của Hiệp đều được hình thành
ngay ở nơi quay, trước mỗi cuộc trò chuyện, gặp gỡ. Xin nói luôn, cả ý đồ dựng,
cả lời bình trong các phim của Hiệp cũng dần dà được hình thành, được gom tích
qua mỗi ngày làm phim. Chính ở điểm này mới bộc lộ ra năng lực không phải ai
cũng có được của một nhà báo khi bắt tay làm phim tài liệu. Anh giống như người
ra chợ phải nâng lên đặt xuống từng miếng thịt, từng mớ rau, rồi nhắm xem ở buổi
chợ hôm ấy còn bán thêm những thứ gia vị gì. Chỉ khi gom đủ mọi thứ cần thiết
anh mới quyết định xào, nấu, chưng, kho ra sao. Rất đáng tiếc cho tới tận hôm
nay, một thói quen hình thành trong cung cách làm phim phóng sự-tài liệu ở nhiều
đài truyền hình là người ta nhất trí nghĩ ra một thực đơn trước, sau đó mới đi
chợ và ra chợ chỉ săm sắn mua bằng được thứ rau thứ thịt gì để “chế” ra các món
ăn nghĩ trước kia thôi!
Ai từng cộng tác với Trần Tuấn Hiệp đều biết rõ điều
này: Trong mỗi bộ phim anh đảm nhiệm hầu như gần hết các vai trò: tác giả kịch
bản, chọn cảnh và chọn người để đưa vào ống kính (chỉ đạo trên trường quay), dựng
phim, chọn nhạc, viết lời bình. Nhiều trường hợp anh đã giằng lấy camera trong
tay quay phim để kịp thời ghi được một hình ảnh như ý muốn. Việc anh bám sát để
bày vẽ, chỉ bảo cho người ghi hình phải quay thế này, phải làm động tác máy thế
kia, phải sử dụng nguồn sáng trời hay nguồn sáng đèn…, anh cũng đã “lấn sân”
công việc của tay quay rất nhiều.
Phim của Trần Tuấn Hiệp có “cái duyên” rất riêng. Cái
duyên ấy – nói cụ thể ra, là Hiệp có một thứ “nhựa mít”, thứ “keo Con Voi” để
có thể “dính” mọi chuyện, mọi việc thành phim được. Xem phim của Hiệp vừa có cảm
giác anh lan man, sa đà vừa suýt xoa thán phục vì cái tài “úm ba la” của riêng
anh để dường như chuyện gì, người nào lọt vào mắt anh đều trở thành chất liệu
lý thú, đầy hấp dẫn của bộ phim tương lai. Cụ thể hơn nữa, cái duyên, cái tài
phù thủy của riêng anh vốn là thứ trời phú cho những ai làm văn học nghệ thuật.
Nói như nhà văn Nguyễn Khải cái tài ấy là “năng lực gọi thành tên cho mỗi sự việc,
mỗi hiện tượng mà những người khác chỉ cảm nhận thấy như thế mà không biết đặt
tên là gì”.
Nêu ra vài ví dụ. Anh chị đã biết, đã quen nhà nhiếp ảnh
Phước Khùng ở thành phố cao nguyên Đà Lạt rồi. Một chút lập dị, cái khác người,
một tấm lòng trong sáng, một sự đam mê ít gặp. Nhưng không ai dám nghĩ tới việc
làm phim về Phước Khùng. Hiệp bắt tay quay và cấu tứ phim. Và rồi điều phim muốn
kể, muốn nói với người xem vừa ẩn náu vừa lồ lộ bằng cái tít phim “M.P.K- đứa trẻ
nhiều tuổi”. Cũng như vậy, ai đã từng quen biết, kết giao để hiểu thấu đáo vui
buồn, thành bại, những chiêm nghiệm ngọt ngào, đắng cay của nhà thơ Phan Vũ hẳn
sẽ bái phục cái tít phim “Một đời rong chơi” trong bộ phim Hiệp phác dựng chân
dung của nhà thơ! Những ví dụ như vậy kể ra bao giờ cho hết!
Hạt nhân của phương pháp Varan là để bộ phim tuân thủ
theo logic của đời sống, tuyệt nhiên không bóp nặn, khuôn đúc theo ý đồ chủ
quan đã có sẵn từ trước. Nhưng nhiều anh chị em đã hiểu và vận dụng sai phương
pháp này. Họ tưởng như cứ gặp gì ghi nấy, không cần sàng sẩy, lựa lọc gì hết; vừa
quay vừa ghi tiếng đồng bộ và như vậy phim sẽ khách quan, tránh sự sắp xếp bày
đặt. Họ quên mất rằng để phim tự nhiên, không khuôn bó, gò ép chính là lại cần tới sự tìm hiểu, điều nghiên
cặn kẽ; sự chọn lọc chu đáo, kỹ càng. Andrei Tarkovsky, một đạo diễn tầm cỡ của
Nga-Xô Viết và thế giới đã có một câu nói nổi tiếng như sau: “Càng phát huy cao
độ nhất cái chủ thể càng tiếp nhận một cách đầy đủ, bản chất nhất cái khách thể”.
Với công việc sáng tạo văn chương nghệ
thuật mọi lầm lạc, sai trái đều sinh ra khi người ta hạ thấp, xem nhẹ cái chủ
thể; mong đếm số những cánh tay giơ lên để xác lập cái hay, cái giở của một cuốn
sách, một bộ phim!
Trong phim phóng
sự-tài liệu, “cái hoành cách mô” quan trọng nhất để hắt hết sỏi cát, cặn bẩn
ra, chỉ tiếp thụ những gì làm thành máu thịt- đấy chính là toàn bộ sự trải nghiệm,
vốn sống, bản lĩnh nghề nghiệp, độ trực cảm của chính người đạo diễn. Trần Tuấn
Hiệp có cái màng lọc mà ít ai có được ấy. Anh am tường đời sống, đọc nhiều, giao
du rộng (không chỉ với giới điện ảnh và truyền hình), luôn luôn gắn bó mật thiết
với những biến động bên ngoài. Và điều này còn quan trọng hơn, anh luôn biết tự
vấn mình, tức không hài lòng với những gì đã định hình, đã có. Để luôn luôn được
nạp thêm kiến thức và sự trải nghiệm. Để luôn luôn làm mới mình. Điểm mạnh này,
cái chủ quan này tạo nên tất cả những điểm mạnh khác của Trần Tuấn Hiệp!
Các nhà văn lão thành như Trang Thế Hy, Sơn Nam
Bước qua năm Giáp Ngọ, cầu mong cho Trần Tuấn Hiệp “chân
cứng đá mềm”, đường đời dù lắm chông gai, thử thách, với máy quay như khẩu A.K
trong tay, anh không bao giờ chịu khuất phục, không bao giờ đầu hàng…
TP Hồ Chí Minh ngày cuối tháng 12 năm 2013
