Ở Bình Định, nhà thơ Lê Văn Ngăn hay tiếp các nhà văn từ các
nơi trong ngoài nước về. Kỷ niệm xưa ùa về trên từng góc phố Quy Nhơn, nơi
những con người này, già trẻ khác nhau, nhưng đều quen thuộc từng gốc cây trứng
cá, mùi nước mía, bánh xèo và bao nhiêu sự ồn ào của một vùng đô thị đối mặt
với chiến tranh từ trước 30/4/1975. Vượt lên trên những ồn ào, họ đã có những
trang viết đầy bản sắc về Quy Nhơn. Một bữa, đã "tê tê" mấy chén, Lê
Văn Ngăn bỗng nói với tôi: "Mình nhớ quãng đời gian khổ mà tươi đẹp, ấy
chính là... thời tán gái, thời mà bài thơ "Sóng vẫn đập vào eo biển"
được phát trên Đài Phát thanh Giải phóng". Và "eo biển" này đích
thị là cái Eo Nín Thở (Quy Nhơn) hồi xưa chủ yếu rác, bây giờ được cải tạo lại
đẹp rồi. Mỗi lần cùng anh em bè bạn ra nhậu, Lê Văn Ngăn hay gọi là đi "ăn
biển"... Bây giờ thì ông đã ngấp nghé tuổi 70.
Nhà thơ Lê Văn Ngăn: Không bao giờ
"lớn tiếng"
ĐÀO ĐỨC TUẤN
Tôi đồ rằng hai câu thơ "Từ đó tôi dành niềm tin/
Cho các nhà thơ không bao giờ lớn tiếng" có thể là một tuyên ngôn của
nhà thơ Lê Văn Ngăn. Khá nổi tiếng trong làng văn nghệ miền Trung, nhưng
"khai báo" trích ngang cuộc đời - tác phẩm trong các tuyển tập, ông
cũng chỉ ngắn gọn "có những người bạn thân ở nhiều nơi trong nước"...
Từng được xem như một nhà thơ "công thần" từ phong trào học sinh,
sinh viên yêu nước trước 1975 tại Đà Lạt, bút lực luôn dồi dào nhưng ông chỉ in
"công khai" duy nhất một tập thơ riêng. Sao thế nhỉ?
1.
Lê Văn Ngăn sinh năm 1944 ở làng Niêm Phò, xã Quảng Thọ,
huyện Quảng Điền, Thừa Thiên- Huế, hiện sống tại TP Quy Nhơn, Bình Định.
Ông là một tiếng thơ vừa vang dội, vừa lắng đọng trong phong trào học
sinh - sinh viên yêu nước trong các đô thị miền Nam trước 1975. Về già, thơ ông
vẫn "sung", vẫn tả xung hữu đột…
Mộc mạc như một lão nông vừa dưới quê lên, đi đâu ông cũng
một xe đạp cà tàng, dáng đạp xe chả mệt chả khỏe, nửa chú ý nửa lơ đễnh; vẻ mặt
nửa khắc khổ, nửa như chả gì quan trọng. Nói chung, ông... không thích xe máy.
Tôi đọc thơ Lê Văn Ngăn trong những ngày còn là sinh viên
Đại học Đà Lạt. Ấy là những bài thơ ông "gởi cho đông vui" (như sau
này ông tâm sự) dự thi thơ Tuần báo Văn Nghệ 1990 -1991 và sau đó đoạt giải
nhì. Đây là một trong những giải thưởng hiếm hoi của ông "bị lộ
diện". Ông bảo mình không thuộc tạng thích đem tác phẩm đi thi thố, kể cả
in tập; trong lúc, thơ ông khá nổi tiếng với nhiều bạn đọc. Nhiều người hối
thúc, sẵn sàng bỏ tiền tài trợ để ông in nhưng mãi đến khi bước sang tuổi 65,
ông mới chịu cho in tập... công khai "Viết dưới bóng quê nhà" với 46
bài trong hàng ngàn thi phẩm của mình. Khi tôi hỏi về những tập thơ của ông mà
đó đây vẫn nhắc, như "Vào một thời in bóng", "Thư về Hà
Nội", "Trên đồng bằng", "Sóng vẫn đập vào eo biển",
ông cười, thừa nhận: "Ừ, mình nhớ tập này có, tập kia... cũng có. Nhưng
toàn là in "chui" thôi, nghĩa là dồn thơ lại, in roneo phát bạn bè
đọc chơi...". Chính xác, nếu là thơ in có phép, ông chỉ có mỗi tập
"Viết dưới bóng quê nhà".
"Già" Ngăn tặc lưỡi: "Thơ của thi sĩ thuộc về
người đọc, thơ hay thơ dở chỉ cần "lộ" ra một tí là thiên hạ biết
ngay! Chỉ cần in báo, in mấy tuyển chung với anh em… kiếm tí nhuận bút cà phê
là đủ rồi". Bản tính lặng lẽ vẫn là dấu ấn lớn nhất của đời ông, khiêm
nhường cả trong lúc… say! Giọng Huế rặt ri, dẫu gần trọn cuộc đời sống xa quê.
Những dòng thơ xuôi theo tâm tưởng, không một chút vần vè nhưng đầy âm nhạc...
Nhà thơ Nguyễn Tường Văn, người sát cánh với Lê Văn Ngăn
trong phong trào học sinh - sinh viên yêu nước tại Đà Lạt, nói: "Lê Văn
Ngăn thực sự là một "huynh trưởng" trong những ngày đấu tranh cam go
ở Đà Lạt. Những bài thơ rực lửa của anh trên các tờ Đối diện, Trình bày,… đã
góp phần kích thích tinh thần yêu nước, sẵn sàng xả thân vì dân tộc ngay trong
lòng đô thị luôn bị bố ráp của Mỹ - ngụy...".
Là người gần gũi Lê Văn Ngăn nhiều năm, nhà thơ Nguyễn Thanh
Mừng nhận xét: Thi sĩ họ Lê là một người hạnh phúc. Nhắc tên, anh em thường kèm
theo hàng lô hàng lốc những giai thoại. Anh mây trời gió nước đến nỗi khi đi
nhậu khuya về gọi cửa, anh quên mất tên bà xã mà gọi đích danh bà hàng xóm. Gặp
nhà thơ X, anh mừng rỡ luống cuống bảo: "Trời ơi, lâu quá, giới thiệu với ông
đây là nhà thơ Y" là chuyện hết sức bình thường.
Ông "nhầm" người vô hồi kỳ trận. Nhưng hình như có
"luật nhân quả", người thân của ông cũng đã có lúc nhầm trở lại. Có
lần ông về Huế, một người bạn làm nha sĩ nhìn cảnh ông "hàng tiền đạo bị thẻ
đỏ", tức "lợi một bên mà răng một bên", thương tình tài trợ cho
bộ răng giả xịn. Ông đáp tàu về Quy Nhơn định khoe với vợ trước tiên. Vợ ông ra
mở cửa, nhìn răng miệng ông mới "tân trang", tưởng vị khách lạ nào,
buột miệng: "Anh Ngăn về Huế chưa vô, có gì hôm khác anh lại!"....
Còn chuyện ông mê ngồi quán so tài xe - pháo - mã, sợ mất xe
đạp nên chạy ra khóa nhầm xe người khác cũng là chuyện… thường. Chỉ có chuyện
ông "sáng chế" ra bài thuốc trị bệnh dạ dày của mình bằng cách… uống
bia, thì thật khó mà có ai dám áp dụng theo!
2.
Ở Bình Định, nhà thơ Lê Văn Ngăn hay tiếp các nhà văn từ các
nơi trong ngoài nước về. Kỷ niệm xưa ùa về trên từng góc phố Quy Nhơn, nơi
những con người này, già trẻ khác nhau, nhưng đều quen thuộc từng gốc cây trứng
cá, mùi nước mía, bánh xèo và bao nhiêu sự ồn ào của một vùng đô thị đối mặt
với chiến tranh từ trước 30/4/1975. Vượt lên trên những ồn ào, họ đã có những
trang viết đầy bản sắc về Quy Nhơn. Một bữa, đã "tê tê" mấy chén, Lê
Văn Ngăn bỗng nói với tôi: "Mình nhớ quãng đời gian khổ mà tươi đẹp, ấy
chính là... thời tán gái, thời mà bài thơ "Sóng vẫn đập vào eo biển"
được phát trên Đài Phát thanh Giải phóng". Và "eo biển" này đích
thị là cái Eo Nín Thở (Quy Nhơn) hồi xưa chủ yếu rác, bây giờ được cải tạo lại
đẹp rồi. Mỗi lần cùng anh em bè bạn ra nhậu, Lê Văn Ngăn hay gọi là đi "ăn
biển"...
Bây giờ thì ông đã ngấp nghé tuổi 70. Vậy mà Rằm tháng Giêng
vừa rồi ông đã đi cùng một số anh em văn nghệ, trong đó có tôi, trèo lên ngọn
núi Đá Bia (Đèo Cả, Phú Yên) kỳ diệu. Ông không thích sự ồn ào, thà ai bắt ông
ra tra tấn ông còn dễ chịu hơn bắt ông ra đọc thơ. Nhưng khi đã thương ai mến
ai, thì việc rủ nhau trèo lên đỉnh cao 706 mét, hàng năm bảy tiếng đồng hồ vượt
suối leo dốc, tuổi ngót nghét bảy mươi của ông cũng xem đó là việc xoàng. "Ghét
thì một bước cũng không đi, nhưng quý mến nhau thì đèo dốc là chuyện nhỏ"
- Ông nói vậy khi mái tóc bạc bồng bềnh trong mây.
Nếu hỏi Lê Văn Ngăn đang ở đâu, làm gì, giờ nào thì chỉ có
Nguyễn Thanh Mừng rõ nhất. Hồi còn làm chung ở Hội Văn học, nghệ thuật Bình
Định (Ngăn "phó", Mừng "trưởng"), hai ông này hay rủ nhau
đi "trốn thơ". Là vì có quá nhiều vị khách tóc tai bù xù, sáng sớm đã
trĩu hơi men, kẹp chai rượu và cuốn sổ thơ, tới đọc "bài mới làm hồi hôm,
hay lắm..." tràng giang đại hải không có dấu hiệu dừng. Quá mất thì giờ,
hai ông rủ rỉ tìm diệu kế. Sau này, hễ họ vào ngồi phòng Nguyễn Thanh Mừng thì
năm mười phút sau có Lê Văn Ngăn gọi sang bảo lên Ủy ban... họp. Hễ họ vào
phòng Lê Văn Ngăn thì cũng năm mười phút sau Nguyễn Thanh Mừng gọi lên Thành
ủy... họp. Thực ra hai ông gọi "giải vây" cho nhau rồi ra quán tâm sự
mọi thứ trên đời, trừ... thơ. Họ chỉ tâm đắc mỗi câu "Quy Nhơn thành phố
thi ca/ Ăn cơm thì ít, bê-i-a (BIA) thì nhiều...".
Năm ngoái, Nhà xuất bản Quân đội nhân dân tổ chức trại sáng
tác ở Nha Trang. Bình Định được mời ba suất, gồm nhà thơ Lê Văn Ngăn, nhà thơ
Nguyễn Thanh Mừng và một người nữa. Sau đó họ rút lại còn hai suất. Ông Mừng
xin rút để người thứ ba kia khỏi thắc mắc. Nhưng ông Ngăn chỉ muốn đi với ông
Mừng. Chiều bạn già, ông Mừng để ông Ngăn và một nhà thơ khác dự trại Nha
Trang, rồi nửa chừng trại, ông bí mật từ Quy Nhơn vô "cuỗm" đồng chí
Lê Văn Ngăn lên Đà Lạt để cùng dự lễ khai mạc triển lãm của một người bạn chung
của hai người: Nhà điêu khắc Phạm Văn Hạng. Đi đâu họ cũng thích đi với nhau.
3.
Từ 20 năm trước, tôi đã thuộc làu bài "Quà tặng"
của ông: "Anh gởi tặng em tiếng chuông đồng hồ điểm/ để ở hai nơi cách
xa nhau, chúng ta cùng thức dậy giữa đêm khuya/ thầm hỏi về những tháng năm đã
sống/ Hạnh phúc thường đến kèm theo những nỗi sợ hãi…". Còn một trong
hai bài được trao giải Văn Nghệ là "Xa Đà Lạt" thì vẫn khiến ông day dứt:
"Đà Lạt, nơi chứa đựng nhiều kỷ niệm sâu sắc, giờ nghĩ lại xấu hổ vì những
điều mình nói trong thơ cho thấy mình chưa hiểu bao nhiêu về con người của miền
đất ấy…". Thế là ông dứt khoát không đưa vào tập thơ "công
khai".
Xuề xoà trong cuộc sống nhưng quá khắt khe trong sáng tạo;
nặng lòng với người quen thân và những vùng đất đã qua đã làm nên một miền
tương tư trong những việc làm, những cuộc hàn huyên của ông. Và rồi ông lao
động chữ… Nói như dịch giả Dương Tường, người ta không thể "trở
thành" nhà thơ - hoặc anh là thi sĩ, hoặc anh chẳng bao giờ là thi sĩ. Lê
Văn Ngăn thuộc vào trường hợp chẳng bao giờ cố làm nhà thơ, bởi trong máu và cả
đời ông là thi sĩ.
Trò chuyện nhiều lần, mãi rồi Lê Văn Ngăn mới chịu
"khai": Năm học đệ nhất (lớp 6 bây giờ) ông từng có thơ in trên Báo
Phụ nữ Thứ bảy - Sài Gòn. 18 tuổi, ông viết bài "Người phu xe":
"Cha đã lăn cho con những vòng xe / mồ hôi chảy xuống lấp lánh mặt
trời/ đọ sức cùng thiên nhiên/ (…) Sao mà những nếp nhăn/ sao mà khuôn mặt héo…".
Bài thơ này đã làm nhiều bạn bè của ông xúc động khôn xiết!
Thời sinh viên (khóa 3, năm 1964 - 1966) ở Trường Sư phạm
Quy Nhơn, ông đã từng in ronéo tập thơ có tựa "Trên đồng bằng". Năm
1972, Đài Tiếng nói Việt Nam và Báo Văn nghệ phát đi bài thơ "Sóng vẫn đập
vào eo biển", tờ Thống Nhất đăng bài "Đất của những người bất
phục" khiến tên tuổi Lê Văn Ngăn được các kẻ sĩ Bắc Hà chia sẻ như một
đồng chí trên cùng một chiến tuyến...
So với nhiều bạn bè tài hoa cùng thế hệ, tên tuổi Lê Văn
Ngăn lặng lẽ hơn nhiều, nhưng cái lặng lẽ đổi mới để thành một giọng điệu lãng
mạn đến tận cùng, hiện thực đến tận đáy, làm sắt se tâm hồn người đọc. Cảm nhận
về Lê Văn Ngăn, tôi thấy ông là một người hiếm hoi "sống gì mình viết
nấy" và ngược lại. Nói như nhà thơ Ngô Thế Oanh, "thơ Lê Văn Ngăn
thấm vào ta những cảm xúc bao giờ cũng chân thực, chân thành và với một thứ
nhạc điệu, nhịp điệu nội tại, nội tâm một nét rất riêng trong nghệ thuật thơ ca
mà không dễ nhà thơ nào cũng có được. Một bản lĩnh thơ rất hiện đại nhưng xa
được những lý thuyết ồn ào. Thơ Lê Văn Ngăn chính là con người, cuộc đời anh
