Thơ Bùi Chát kết hợp hai tính chất, một ngôn ngữ đằm thắm, một ý thức nổi loạn tận gốc rễ. Tôi thích chữ người làm thơ để chỉ các nhà thơ, vì thực sự đó là một người làm ra. Poiesis tức là làm. Mỗi bài thơ đề nghị một thẩm mĩ.
BÙI CHÁT chúng ta đang trôi đi đâu?
NGUYỄN ĐỨC TÙNG
Lâu lắm mới đọc thơ Bùi Chát. Tôi vẫn thích thơ anh, từ
những ngày Mở Miệng, hơi hai mươi năm trước, cùng với các nhà thơ khác như Lý Đợi,
Khúc Duy, Nguyễn Quán. Bẵng một thời gian, anh không viết, rồi vẽ và ngày càng
nổi tiếng về tranh, thế rồi:
Chúng ta đang trôi đi đâu?
Cũng là nhan đề của tập thơ mới nhất, do NXB Đà Nẵng
in 2025, anh gửi cho tôi từ Việt Nam, qua nhà thơ Khế Iêm. Cầm món quà quý trên
tay, nghĩ đến con đường thơ Bùi Chát, của các nhà thơ hồi ấy hãy còn trẻ, bây
giờ không còn trẻ nữa. Bìa nhã nhặn, với các lời giới thiệu của Lý Đợi, Thụy
Khuê, Ý Nhi, Hoàng Hưng.
Ngày xưa, nhà thơ Huy Cận đứng bên sông, nghĩ về thân
phận, thời thế, hoài nghi cảm khái:
Củi một cành khô lạc mấy dòng
Bây giờ nhà thơ không phải là người đứng bên sông.
Chúng ta đang trôi đi đâu?
Y chính là củi.
Có một truyền thống của những người tuyên bố không làm
thơ, tạo ra một vệt đi như thách thức. Thơ Bùi Chát kết hợp hai tính chất, một
ngôn ngữ đằm thắm, một ý thức nổi loạn tận gốc rễ. Tôi thích chữ người làm thơ
để chỉ các nhà thơ, vì thực sự đó là một người làm ra. Poiesis tức là làm. Mỗi
bài thơ đề nghị một thẩm mĩ. Thẩm mĩ ấy có thể cổ điển, hiện đại, hậu hiện đại,
siêu hiện đại, nhưng phải riêng tư, không lặp lại. Hãy nghe anh nói về mẹ:
Hẳn nhiên không phải là dòng sông, hạt gạo
Quê hương hay kí ức gì cả
Cũng chưa bao giờ là gì đó thực sự tệ hại
Tôi cũng nghĩ về mẹ như thế, nhưng tất nhiên tôi không
thể viết như thế. Tập thơ mới nhất của anh khoảng một trăm trang, gần bốn mươi
bài thơ ngắn với một bài thơ dài gồm hai trăm mười chín đoạn ngắn, có tên “Những
ý nghĩ trở lại”. Thơ Bùi Chát có những câu giản dị, ý nghĩa rõ ràng, gần tự
nhiên:
Im lặng
Có thể là vàng
Nhưng đối diện cái ác
Im lặng chỉ là vàng giả
Dễ gây ô nhiễm
Đây là thái độ cần thiết, chống ngụy biện. Tôi cũng
nghĩ đến môi trường, sinh thái, nạn phá rừng, sự ô nhiễm như nhiều người khác,
nhưng tôi chưa bao giờ nghĩ xa được như anh, hình ảnh:
Một hôm tôi mơ
Thấy trái đất đang vùng vẫy
Trong một nấm mồ rác
Thơ Bùi Chát là loại thơ suy tư, nhưng đó là một suy
tư xúc cảm. Bản chất của suy tư xúc cảm là càng tới gần sự thật, sự thật càng để
lộ ra nhiều khuôn mặt khác, khi dịu dàng, khi ác liệt.
Nếu đi đủ lâu, đủ xa
Chúng ta sẽ tới được quá khứ
Và mọi nỗi đau sẽ lại bắt đầu
Niềm tin của tôi vào sức mạnh của thơ, khả năng thay đổi
của nó, chưa bao giờ tàn. Tôi tin rằng ngay trong cả những tình trạng tồi tệ nhất
của nhân loại, một câu thơ, hay một bài thơ, đúng nghĩa, đủ sức chiếu rọi dăm
bước đường của người bộ hành đơn độc. Thơ ngày nay, tôi muốn nói là thơ đang được
viết mỗi ngày, là thơ không có sức mạnh, không hấp dẫn, đáng chán, hoàn toàn
thiếu hẳn tầm nhìn, sức nghĩ, sức lay động. Hễ khi nào gặp được một bài thơ
hay, tôi thật mừng. Bùi Chát là một họa sĩ, sau khi đã làm một nhà thơ, nhưng
khi anh trở lại với thơ, anh còn là một nhà bình luận, một người suy nghĩ về
văn hóa, ngôn ngữ của anh đằm thắm lại, nhưng không kém phần mỉa mai, chua
chát. Độ hài hước chín. Cách viết có phần độc đáo hơn, các thông điệp của anh
thơ hơn. Anh quan tâm đến nhiều vấn đề.
Theo phản xạ thông thường
Tôi bỏ chạy
Rồi lại bỏ chạy
Thơ Bùi Chát, và cùng với anh, thơ của những người ở gần
anh, như Lý Đợi, là tiếng nói thách thức lớn về mặt thẩm mỹ đối với các truyền
thống chính thống trong hơn hai mươi năm qua. Thách thức ấy chưa hề bị vượt
qua. Giờ đây, sau nhiều năm, khi dư luận đã lắng lại không còn sôi nổi như đầu
những năm 2000, hãy đặt dòng thơ ấy vào trong bối cảnh chung, để thấy sự vận động
về phía trước của các nhà thơ tài năng này, trong việc họ tăng cường ý thức tập
thể, khuyến nghị các tư tưởng mới, các hình ảnh mới, sự đập phá thần tượng cũ,
sự xây dựng các hiện thực. Thơ Bùi Chát là sự vẽ lại các chi tiết cụ thể của đời
sống hàng ngày trong một cộng đồng những người trẻ tuổi và trung niên, giờ đây
cũng sắp già, sự nổi loạn của họ, và sự hỗn loạn của họ, và sự rối bời. Như
sóng trên sông, như củi rều trong mùa lũ.
Từ ngữ của Bùi Chát không mới. Anh dùng những chữ
thông thường, dễ hiểu. Anh ít xài tu từ, không mấy chú trọng đến vần điệu. Thơ
anh đầy hình ảnh nhưng đôi khi lại giống như thơ ý niệm (conceptual). Nghệ thuật
ý niệm tập trung diễn dịch lại các đối tượng của nghệ thuật, tính chối bỏ vật
liệu hóa, trong đó có vật liệu hóa ngôn ngữ . Nghệ thuật ý niệm tách rời người
nghệ sĩ khỏi quá trình chế tạo các tác phẩm. Tiếng nói công dân trong thơ Bùi
Chát chưa bao giờ bị dập tắt hoàn toàn, nhưng tất nhiên, bạn đọc anh giữa hai
hàng chữ. Đó vừa là tính chất cố hữu của nghệ thuật, vừa là nghệ thuật sống còn
của nghệ thuật hôm nay, một cách riêng tư, một cách xã hội. Tránh những phép tu
từ dễ dãi, vượt qua các ý định quá rõ ràng, vốn tối kị trong thơ, anh vẫn có khả
năng hài hước, đẩy nó lên cao, mà vẫn chấp nhận được.
Tôi đã quên làm thơ trong mười năm
Quên lời thề tuổi trẻ
Quên ý nghĩa tồn tại của mình
May mắn thay
Dù cuộc đời rượt đuổi
Tôi vẫn không khi nào quên chửi
Không phải khi nào Bùi Chát cũng tránh khỏi cái bẫy
triết lý, thứ mà nhiều người vấp phải:
Không phải cảm xúc
Mà chính ngôn ngữ
Sinh ra thơ
Tôi không dừng lại ở câu thơ ấy của anh. Nhưng tôi dừng
lại ở câu này:
Vì quá tầm thường
Thế giới sẽ không thể cứu mình
Thoát khỏi chính
Thơ anh có thể gây nhiều tranh cãi. Tôi nghĩ rằng Bùi
Chát là một người trò chuyện thú vị. Không phải vì anh khéo miệng. Không phải
vì ngôn ngữ của anh đẹp.
Mà vì ngôn ngữ của anh chính xác.
Chính xác nghĩa là đẹp, là phẩm chất số một của thơ hiện
nay.
Nguồn: Tiền Phong
