Mấy chục
năm qua, sau khi Tào Mạt qua đời, với xu thế mới của xã hội, cùng sự bùng nổ của
truyền hình rồi sự ra đời và phát triển như vũ bão của mạng xã hội, chèo và các
loại hình sân khấu truyền thống khác bị lắng xuống. Và các bạn trẻ sinh từ những
năm chín mươi của thế kỷ trước đổ lại hầu như ít biết đến cái tên Tào Mạt cùng
bộ ba chèo “Bài ca giữ nước” của ông lẫy lừng sân khấu nước nhà một
thời.
TÀO MẠT tên, tài và tâm
NGUYỄN
CHU NHẠC
Năm 1991,
Trần Đăng Khoa đang học tại Đại học Gorky bên Nga, một lần về phép, tới chơi, rủ
tôi đến thăm Tào Mạt vì nghe nói ông bị ung thư. Lúc ấy, ông sống ở căn nhà do
quân đội tạm cấp tại phố nhà binh - Lý Nam Đế với bà vợ từ quê lên chăm bệnh
cho chồng và ngày ngày đi bán trứng thêm thắt.
Tào Mạt
tên thật là Nguyễn Đăng Thục, quê Hữu Bằng, Thạch Thất, Hà Tây cũ. Vì khâm phục
khí phách của Tào Mạt, một võ tướng nước Lỗ, mà ông lấy tên vị tướng này làm
bút danh của mình.
Tôi cứ ngỡ
sẽ bắt gặp một ông Tào Mạt ốm o, nằm bẹp trên giường bệnh, kiệt sức và suy sụp
tinh thần. Nào ngờ, người ra mở cửa cho chúng tôi lại chính là ông - một Tào Mạt
với dáng vẻ hoạt bát, vui vẻ lắm. Ông không giấu bệnh như nhiều người khác. Ông
chỉ cho Khoa và tôi xem những chuỗi u, cục to cục nhỏ lổn nhổn suốt từ tay đến
chân bên trái, rồi phủi tay bảo: “Thây kệ nó, việc nó nó làm, việc mình mình
làm.” Chao ơi, người nói về căn bệnh sẽ hành chết mình nay mai một cách thản
nhiên, hài hước như vậy thì không biết ý chí, nghị lực đến nhường nào...
Khoa nhìn
đống giấy tờ ngổn ngang nơi bàn giấy, hỏi: “Quan bác đang làm gì vậy?” Tào Mạt
phấn chấn: “A… Mình có người quen công tác ở Trung Quốc mua tặng trọn bộ Đỗ Phủ.
Mình đang gấp rút dịch toàn bộ thơ Đỗ Phủ... Nếu nó để cho mình rảnh tay... nếu
còn kịp thì mình sẽ viết một vở kịch về Đỗ Phủ. Trong số các nhà thơ đời Đường,
ông này là gần dân nhất, lầm than nhất...” Rồi ông hỏi han Khoa về văn học Liên
Xô thời biến động, đàm đạo về văn chương, nói say sưa về Tam quốc diễn
nghĩa và Hồng lâu mộng.
Trời chiều,
Khoa mời Tào Mạt đi ăn quán. Ông lo chuyện cơm nước cho vợ vì thương bà đi bán
trứng về mệt, song vẫn nhận lời. Ngồi trong quán ở phố Cấm Chỉ, ông nhấm nháp
chút ít vằn thắn không mì với chén rượu thuốc. Trong câu chuyện, ông nhiều lần
nói với Khoa về Nguyễn Thị Đạo Tĩnh và khen những sáng tác của chị, rồi lại tỏ
ra băn khoăn vì việc Đạo Tĩnh muộn lập gia đình. Nhiều lúc ông lặng đi, mắt
nhìn thẳng vào đâu đó thinh không, như không nghe không thấy gì sự huyên náo của
một phố ẩm thực. Ngỡ như ngồi đấy mà tâm trí ông để ở phương nào...
Sau lần gặp
ấy, tôi có viết một bài báo với nhan đề “Nhà viết kịch Tào Mạt đối diện với
căn bệnh hiểm nghèo”.
Chừng gần
nửa năm, một lần nhà thơ Lâm Huy Nhuận nghe đâu tin Tào Mạt bị ung thư, thế là
anh đòi tôi đưa đến nhà ông. Ngỡ ông đã quên tôi, nhưng không, ông trách nhẹ:
“Trần Đăng Khoa đi Nga rồi, còn cậu, sao lâu không đến mình? Mình có biết bài cậu
viết về mình. Thật quý hóa!” Khi tôi giới thiệu Lâm Huy Nhuận, ông nắm chặt tay
Nhuận bảo: “Tên và thơ cậu thì mình có biết, nhưng người thì nay mới gặp, âu
cũng là duyên kỳ ngộ đưa cậu đến thăm mình.” So với lần trước, trông thần thái
có kém, song ông vẫn rất vui.
Lâm Huy
Nhuận biết nghề thuốc, lại khá Hán Nôm, đòi Tào Mạt lấy nghiên mực, bút lông để
anh kê đơn một bài thuốc tiêu ung cổ. Tào Mạt cầm đơn xem cười chỉ cho Nhuận những
chữ viết không chỉnh, rồi lại đòi Nhuận viết vào đơn lời đề tặng bằng chữ Hán
là Lâm Huy Nhuận kê cho Tào Mạt. Vừa khi ấy thì ông có khách, một người bạn
già. Tào Mạt mời rượu mọi người, nói chuyện với người bạn về thuở kháng chiến,
về thơ Phùng Quán.
Lúc này,
ông mới biết Lâm Huy Nhuận là con trai nhà thơ Yến Lan. Thế là ông xoay sang
nói chuyện về Yến Lan và nhóm thơ Tứ linh của đất Bình Định. Bầu
không khí chuếnh choáng, chủ khách đều cao hứng đọc thơ. Tào Mạt đọc thơ người,
thơ bạn và thơ mình. Thơ ông hầu như là thế sự, và tôi đồ rằng những bài thơ
này ông không in ở đâu cả, chỉ viết cho chính lòng ông và thi thoảng đọc cho bạn
bè nghe chơi. Nhìn ông say, ông vui mà tôi cứ bùi ngùi. Tôi hiểu, với ông giờ
đây, những phút giây như vậy thật là quý, bởi sau đó, ông phải lặng lẽ lo cho vợ
con, lo kịp viết xong những điều tâm huyết dang dở trong cuộc chạy nước rút...
Tôi nhớ,
hôm tôi cùng Trần Đăng Khoa thăm ông, Khoa nói có thấy băng ghi âm bộ Bài
ca giữ nước được dân xuất khẩu lao động bán ở bên Nga, cũng như sau đó, biết
băng ghi hình bộ ấy được Việt kiều yêu thích, lùng mua ở nước ngoài. Ông bình
thản, tuyệt nhiên không hề nhắc đến chuyện tiền bạc, vi phạm bản quyền, chỉ cười
hiền: “Thế á!... Thật may... là người mình vẫn yêu thích, trân trọng văn hóa
truyền thống dân tộc!”
Hôm ông mất
(năm 1993), người đến tiễn biệt ông ở Nhà tang lễ Bộ Quốc phòng - số 5 Trần
Thánh Tông đông lắm. Tôi nhớ, khi ấy là mùa xà cừ rụng lá. Lúc đám tang cất rồi,
cả đường Trần Thánh Tông heo hút, chỉ bời bời lá xà cừ rụng... Chắc hẳn, những
vở chèo ông viết, dù là ở dạng văn bản, băng ghi âm, hay băng ghi hình, và rồi
sau này có thể người ta tiếp tục dàn dựng lại trên sân khấu…, vẫn sống với thời
gian, có sức lay động lòng người!
*
Mấy chục
năm qua, sau khi Tào Mạt qua đời, với xu thế mới của xã hội, cùng sự bùng nổ của
truyền hình rồi sự ra đời và phát triển như vũ bão của mạng xã hội, chèo và các
loại hình sân khấu truyền thống khác bị lắng xuống. Và các bạn trẻ sinh từ những
năm chín mươi của thế kỷ trước đổ lại hầu như ít biết đến cái tên Tào Mạt cùng
bộ ba chèo “Bài ca giữ nước” của ông lẫy lừng sân khấu nước nhà một
thời.
Năm 2022,
Tạp chí Nhà văn & cuộc sống tổ chức cuộc thi viết cho chuyên mục Chân
dung cuộc sống, bài tham gia cuộc thi rất nhiều, trong đó nổi bật hơn cả là mảng
chân dung văn nghệ sĩ. Chung khảo, có bài viết của một nhà văn khá nổi tiếng nọ
khắc hoạ chân dung Nghệ sĩ Nhân dân Tào Mạt được cân nhắc trao giải cao nhất của
cuộc thi. Bài viết khá sinh động, khắc hoạ sắc nét tính cách và ít nhiều bắt được
thần thái con người Tào Mạt, thế nhưng nhân vật chỉ nổi bật chất con người khí
tiết chứ phần về tác phẩm và sự đóng góp cho nghệ thuật chèo lại nhẹ bẫng và sơ
lược. Có ý kiến cho rằng, viết chân dung văn nghệ sĩ, thậm quan trọng là phải
đánh giá được vai trò của người đó đã đóng góp được gì cho lĩnh vực nghệ thuật
mà họ theo đuổi, hoạt động. Đúng vậy. Chiểu theo quan điểm này thì bài viết
chân dung Tào Mạt của nhà văn nọ nhẹ thật. Ban chung khảo cân nhắc kỹ lưỡng và
chỉ trao giải nhì cho bài viết đó. Đáng tiếc thay!
Đề cập
chuyện này, để bàn đến phần không thể thiếu, thậm chí quan trọng khi khắc hoạ
chân dung kịch tác gia Tào Mạt. Có thể nói, Tào Mạt là một người có tài, đầy
tâm huyết và có công lớn trong việc gìn giữ loại hình chèo truyền thống, không
những thế, ông còn đơn thương độc mã làm cuộc cách tân chèo. Tào Mạt sớm nhận
ra xu hướng thời đại, rất có thể không riêng gì chèo mà các loại hình sân khấu
cổ truyền nói chung sẽ khó bắt kịp nhịp sống đương đại mà rớt lại phía sau, nên
đã mạnh dạn và quyết tâm làm một cuộc thử nghiệm cách tân chèo cổ thông qua âm
nhạc và lối hát nói gần với ngôn ngữ đời thường…
Ở đây, xin
không bàn sâu về nội dung cách tân, chỉ biết, cuộc cách tân bắt đầu từ các hoạt
cảnh chèo đến vở chèo đề tài hiện đại (Trong phòng trực chiến, Đỉnh cao phía
trước, Đường về trận địa, Nguyễn Viết Xuân…) Đặc biệt, khi chọn đề tài cổ sử, bộ
ba vở chèo Bài ca giữ nước (gồm Lý Thánh Tông tuyển hiền, Nhiếp
chính Ỷ Lan, Lý Nhân Tông kế nghiệp) ông cũng mạnh dạn thử nghiệm sự cách
tân của mình. Dường như ông muốn chứng minh, khi đã có phương pháp thì đề tài
gì, kim hay cổ cũng làm được. Khán giả xem, nghe và chấp nhận, thậm chí khen ngợi,
vậy là ông thành công. Song le, đấy là thử nghiệm với thành công bước đầu. Còn
về lâu dài, sự cách tân ấy mà Tào Mạt khởi xướng và thử nghiệm có trở thành
hình thức phổ biến, thành xu hướng mới của nghệ thuật chèo hay không thì chưa
rõ. Cho dù thế nào, đấy cũng là sự đóng góp đáng kể của Tào Mạt với nghệ thuật
sân khấu chèo.
Đáng tiếc
thay, dũng khí và sự tâm huyết thì có dư, nhưng sức khoẻ và bệnh tật thì không
cho phép Tào Mạt tiếp tục thử nghiệm và đi đến khẳng định việc cách tân chèo của
mình. Tào Mạt rời cõi tạm khi mọi việc còn ngổn ngang, dang dở. Nay thời đại của
công nghệ, trí tuệ nhân tạo đang gây bão, thử thách mọi lĩnh vực của cuộc sống
con người, cả sự sáng tạo nghệ thuật nói chung, vậy thì nghệ thuật chèo của ta
sẽ đi về đâu, nào ai đoán định được...
Giờ thì
tôi lại ước, được biết về một sự theo đuổi đầy tâm huyết khác nữa của Tào Mạt
khi ông còn sống, ấy là những bản dịch thơ Đỗ Phủ, nhà thơ nổi tiếng đời Đường
mà ông kính nể và yêu thích, ra sao...
Nguồn: Văn
Nghệ
